Przeczytaj
Filozofia polityki
Filozofia polityki jest nauką, która zajmuje się życiem społecznym i organizacją ludzkiej zbiorowości. Obejmuje ona takie zagadnienia, jak: pochodzenie władzy politycznej, istota i cel istnienia państwa, teoria dobrych i złych rządów, obowiązki obywatela wobec państwa (etyka obywatelska).
Niccolò Machiavelli (1469–1527) był florenckim filozofem, historykiem i dyplomatą, a także jednym z czołowych pisarzy politycznych odrodzenia. Jego najsłynniejsze dzieło to traktat Książę (1513), utwór zaadresowany do Lorenza, księcia Urbino, w którym Machiavelli zajmuje się mechanizmami rządzenia i wskazuje narzędzia utrzymania władzy politycznej.
Machiavelli był gorącym patriotą, pragnącym znaleźć sposób na uzdrowienie swego kraju. To pragnienie, stale obecne w jego pismach, sprawia, że filozofia włoskiego myśliciela koncentruje się na praktycznych aspektach sprawowania władzy: stara się odpowiedzieć na pytania, w jaki sposób skutecznie rządzić i jak sprawnie zorganizować życie społeczne. Ściśle związana z rzeczywistością myśl Machiavellego wyrastała z analizy sytuacji politycznej Italii, która – podzielona na maleńkie księstewka – była słaba i łupiona przez najeźdźców.
Książę[...] Italia, pozostawiona jakby bez życia, wyczekuje przyjścia tego, który by zdołał uleczyć Jej rany, położyć koniec pustoszeniu i rabowaniu Lombardii, łupiestwu i grabieży w Królestwie i w Toskanii, tudzież uzdrowić Ją z tych ran, które po tak długim czasie stały się prawie nieuleczalne. Widzi się, jak Ona prosi Boga o zesłanie kogoś, kto by Ją wybawił od tych okrucieństw i zuchwalstwa barbarzyńców.
Źródło: Niccolò Machiavelli, Książę, tłum. C. Nanke.
Według filozofa osobą, która mogłaby uwolnić i zjednoczyć kraj, jest książę – absolutny monarcha, sprawujący rządy w sposób twardy i bezwzględny. Tylko silna władza, skupiona w jednym ręku, może sprawić, by Włochy stały się mocnym i niezależnym państwem.
Przekonań Machiavellego nie sposób zrozumieć bez przyjrzenia się jego pesymistycznej koncepcji natury ludzkiej. Będąc realistą, oceniającym ludzi po tym, jak postępują, a nie po tym, jak postępować powinni, stwierdzał, że człowiek jest zły i z gruntu zepsuty. Nieprawość ludzkiej natury przejawia się przede wszystkim w egoizmie, zakłamaniu i niemoralnym dążeniu do rozkoszy. Stąd sztuka rządzenia powinna polegać na poskramianiu owych popędów ludzkich, tak aby nie działały na szkodę państwa. Jednak władca, żyjąc pośród niemoralnych ludzi, nie może zawsze postępować dobrze i cnotliwe, gdyż w przeciwnym razie nie odniósłby nigdy sukcesu, co więcej – musiałby zginąć.
Książę[...] wydaje mi się bardziej odpowiednim iść za prawdą zgodną z rzeczywistością niż za jej wyobrażeniem. [...] wszak sposób, w jaki się żyje, jest tak różny od tego, w jaki się żyć powinno, że kto, chcąc czynić tak, jak się czynić powinno, nie czyni tak, jak inni ludzie czynią, ten gotuje raczej swój upadek niż przetrwanie; bowiem człowiek, który pragnie zawsze i wszędzie wytrwać w dobrem, paść koniecznie musi między tylu ludźmi, którzy nie są dobrymi. Otóż niezbędnym jest dla księcia, który pragnie utrzymać się, aby potrafił nie być dobrym i zależnie od potrzeby posługiwał się lub nie posługiwał dobrocią.
Źródło: Niccolò Machiavelli, Książę, tłum. C. Nanke.
Tak więc ze względu na zło natury ludzkiej Machiavelli przyznaje władcy prawo do stosowania bezwzględnych i nieuczciwych metod. Monarcha, żeby być skutecznym, może działać na dwa sposoby: „ludzki” za pomocą prawa i „zwierzęcy”.
KsiążęMusicie bowiem wiedzieć, że dwa są sposoby prowadzenia walki: jeden – prawem, drugi – siłą; pierwszy sposób jest ludzki, drugi zwierzęcy, lecz ponieważ częstokroć pierwszy nie wystarcza, wypada uciekać się do drugiego. Dlatego książę musi umieć dobrze posługiwać się naturą zwierzęcia i człowieka.
Źródło: Niccolò Machiavelli, Książę, tłum. C. Nanke.
Makiawelizm
Od nazwiska włoskiego filozofa pochodzi nazwa doktryny politycznej zwanej makiawelizmem. Doktryna ta kładzie nacisk nie na uczciwość, lecz skuteczność; lansuje działanie w myśl zasady „cel uświęca środki”, dopuszcza stosowanie przemocy, podstępu i obłudy. Potocznie słowo makiawelizm oznacza dwuznaczne moralnie i nieuczciwe postępowanie.
Drugi sposób wymaga stosowania metod, jakimi posługują się w walce zwierzęta, zwłaszcza lis i lew, a opiera się na podstępie, przemocy i strachu. Strach to niezawodny środek egzekwowania posłuszeństwa i ten, kto go wzbudza, osiąga swe cele. W miłości zaś kryje się niebezpieczeństwo: ludzie, nie bojąc się kary, łamią zobowiązania, jeśli tylko widzą w tym własną korzyść.
Machiavelli był bliski odrzucenia chrześcijańskiej etykietyki. Uważał, że cnota pokory i wzgarda świata czynią ludzi słabymi – bardziej niż religijne ideały cenił siłę charakteru i zdolność realizowania powziętych zamierzeń.
Widzimy więc, że dla filozofa kwestie moralne były podporządkowane celom politycznym i skuteczności rządzenia. Jednak nie w każdych okolicznościach książę może przekraczać zasady moralne. Wolno mu to robić tylko ze względu na rację stanu, tj. gdy wymaga tego nadrzędne dobro państwa.
Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu LiwiuszaKiedy chodzi bowiem o ocalenie ojczyzny, nie wolno kierować się tym, co słuszne lub niesłuszne, litościwe lub okrutne, chwalebne lub sromotne. Nad wszystko inne zważać należy wtedy na to, aby zapewnić jej przetrwanie i uratować jej wolność.
Źródło: Niccolò Machiavelli, Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza, tłum. K. Żaboklicki.
W XX w. znany filozof Bertrand Russell tak skomentował dzieło Machiavellego:
Dzieje filozofii ZachoduStało się utartym zwyczajem, że czytelnicy Machiavellego oburzają się na jego poglądy, a w wielu wypadkach są one istotnie szokujące. Wielu innych ludzi wypowiadałoby jednak równie szokujące poglądy, gdyby byli równie wolni od obłudy.
Źródło: Bertrand Russell, Dzieje filozofii Zachodu, tłum. T. Baszniak i in.
Chociaż Machiavelli uważał, że osoba księcia jest konieczna do zbudowania silnego państwa, ideałem jego rządów była nie monarchia absolutna, lecz republika. Księciem, podobnie jak innymi ludźmi, powoduje egoizm, dbałość o własne interesy i żądza sławy. W ostateczności więc tylko republika, zdaniem filozofa, może zapewnić obywatelom wolność i udział we władzy, a w efekcie – zdrowe i stabilne państwo.
Słownik
(gr. tá ēthiká – traktat o obyczajach, od ḗthos – obyczaj) ogół norm moralnych właściwy danej zbiorowości społecznej w określonym czasie (np. w pewnej epoce); także: dział filozofii skupiający się na badaniu moralności