Mówiąc: filozofia współczesna, mamy na ogół na myśli filozofię całego XX oraz początku XXI w. Takie ramy czasowe są uzasadnione, ponieważ ok. 1900 r. nastąpiła na Zachodzie istotna zmiana w sposobie filozofowania. Jak pisze Władysław Tatarkiewicz:

Powstały nowe kierunki i szkoły, ujawniły się nowe tendencje. Współczesnych nurtów filozoficznych jest wiele, tu przedstawiamy tylko najważniejsze z nich: fenomenologię, egzystencjalizm i wynikający z niego personalizm, filozofię dialogu, filozofię analityczną, hermeneutykę, marksizm oraz postmodernizm.

Filozofia w XX w.: fenomenologia

Fenomenologia to jeden z najważniejszych kierunków filozoficznych XX w. Inicjatorem nowego nurtu był niemiecki myśliciel Edmund Husserl (1859–1938). W szkole fenomenologicznej ważną rolę odegrał polski uczony Roman Ingarden (1893–1970). Wyróżniła się w niej również jedna z niewielu zasłużonych dla filozofii kobiet – Edyta Stein (1891–1942) – utalentowana asystentka Husserla, potem karmelitanka (Teresa Benedykta od Krzyża) pochodzenia żydowskiego, która zginęła w Oświęcimiu.

Husserl, podobnie jak Kartezjusz, chciał oprzeć filozofię na niepowątpiewalnych zasadach, na prawdach absolutnie pewnych, oczywistych. Fenomenologia miała stanowić podstawę dla wszystkich pozostałych nauk, chciała być przy tym nauką opisową (nie powinna więc korzystać z zastanej terminologii).

Nowa teoria postulowała w badaniu ludzkiego poznania zwrócenie się do analizy świata rzeczy, stąd znane hasło Husserla: z powrotem do rzeczy. Fenomenologów nie interesowały jednak przedmioty w potocznym tego słowa znaczeniu – te, które człowiek może postrzegać za pomocą zmysłów. Chcieli się zająć światem fenomenówfenomenfenomenów.

Fenomenologia jako pierwsza jasno postawiła sprawę – człowiekowi dostępne jest to tylko, co stanowi treść jego świadomości. Jego świat jest ograniczony do fenomenów, które stanowią szczególny rodzaj istnienia. Nasze poznanie wyznacza granice naszego świata, dlatego najważniejsze są twory naszego umysłu. Zawieszamy wszystkie nasze dotychczasowe sądy o bycie, aby dotrzeć do istoty świata, jaki się jawi naszemu umysłowi.

Fenomenologia nie postawiła sobie za cel badania fenomenu w jakimś konkretnym kontekście, lecz dotarcie do jego istoty, do tego, co w nim niezmienne, ogólne, pewne. Husserl zalecał, by w poznawaniu fenomenów odrzucić cały balast wiedzy teoretycznej, wszelkie przekonania i przesądy na temat tego, co poznajemy, by patrzeć na jawiącą się nam rzeczywistość „świeżym spojrzeniem”. Jeżeli bowiem chcemy uzyskać wiedzę pewną, nie możemy być obciążeni różnymi nawarstwionymi przekonaniami, które utrudniają nam dotarcie do istoty fenomenu. Nie obcujemy wtedy z nim bezpośrednio, jest on bowiem przysłonięty zasłoną przekonań, które płyną „nie tylko z nieuctwa, ale nieraz i z wielkiej uczoności”– podkreślał Roman Ingarden.

Metoda fenomenologiczna miała spowodować dotarcie do istoty danej rzeczy w sposób niepowątpiewalny, odwoływała się więc do zdolności człowieka, która gwarantuje bezpośrednie ujęcie tego, co oczywiste – do intuicji, czyli pierwszego źródła poznania. Husserl twierdził, że rozumowanie można przeprowadzać dopiero na bazie przesłanek dostarczonych przez intuicję.

Najważniejszym osiągnięciem fenomenologii było wprowadzenie kategorii opisu fenomenologicznego jako nowego podejścia do badanego świata. Dzisiaj większość analiz filozoficznych różnych zjawisk nosi niezatarte piętno tego opisu. Polega on na kolejnych przybliżeniach sposobu, w jaki dana rzecz (zjawisko, wartość) nam się jawi, aby następnie dojść do istoty rzeczy, która w konieczny sposób musi być jednakowa dla każdego z nas. Dzieje się tak dlatego, że istota rzeczy (dostępna poprzez intuicję) to istność ponadczasowa, idealna, tak jak byty matematyczne. Z punktu widzenia fenomenologii równie dobrze można opisywać istotę krzesła, jak tragiczności – w obu przypadkach od cech jednostkowych trzeba przejść do ogólnych cech ich istoty.

Teoria dzieła literackiego według Romana Ingardena

Roman Ingarden był uczniem Edmunda Husserla. Dzięki rozprawom polskiego filozofa, zwłaszcza obszernej pracy O dziele literackim (1931), fenomenologia znalazła swoje zastosowanie również w badaniach literackich – stała się metodą analizy dzieła, polegającą na docieraniu do samej jego istoty. Ingarden, analizując strukturę utworu literackiego, doszedł do wniosku, że jego istota leży w fikcyjnym charakterze dzieła. Zdania budujące je są inne niż te, którymi posługujemy się na co dzień. Filozof nazwał je quasi‑sądami, gdyż nie możemy stwierdzić, czy są prawdziwe, czy też fałszywe, odnoszą się bowiem do rzeczywistości fikcyjnej, kierującej się innymi prawami niż świat realny. Według Ingardena, dzieło literackie zbudowane jest z czterech warstw: 1) warstwy brzmieniowej; 2) opartej na niej warstwy znaczeń; 3) warstwy świata przedstawionego; 4) warstwy wyglądów usystematyzowanych, najbardziej podatnych na rozmaite aktualizacje w odbiorze.

Oprócz tego, dzieło literackie ma charakter fazowy – jest określonym następstwem słów, zdań, rozdziałów, realizuje się w czasie, posiada swój początek i koniec, podobnie jak jego lektura. Istotą dzieła jest „dwuwymiarowość”: warstwowość i fazowość. W procesie odbioru i zarazem poznawania utworu następuje konkretyzacja, czyli rekonstruowanie przez czytającego tych miejsc, których autor nie dookreślił. Ingarden zaznaczał, że dzieło stanowi szkielet, który trzeba pod wieloma względami uzupełnić, konkretyzacja zaś jest wynikiem spotkania się dwóch czynników: samego tekstu i czytelnika, a w szczególności jego twórczego bądź odtwórczego działania.

Słownik