Filozoficzne koncepcje budowy Wszechświata

Dla pierwotnego człowieka światem była Ziemia, którą uznawał za niewyobrażalnie wielką. Przede wszystkim wynikało to ze znikomej wiedzy, ale także ograniczonych możliwości transportu i przemieszczania się. Dla ówczesnych ludzi Ziemia była płaskim okręgiem nakrytym kopułą niebios, gdzie swoją siedzibę mieli bogowie.

Jedne z najstarszych filozoficznych modeli Wszechświata możemy odnaleźć w mitologii hinduskiej, w Wedach. Ich powstanie datuje się na XV–V w. p.n.e. Prawdopodobnie jeszcze starsze opisy stworzenia Wszechświata pochodzą z terenów Azji Mniejszej (Mezopotamia, Egipt). Obecnie znanych jest nam kilkanaście takich opisów z tego obszaru. Autorzy tych starożytnych wyobrażeń o stworzeniu świata często w sposób bardzo obrazowy prezentowali swoje koncepcje. Spośród tych archaicznych wyobrażeń należy wymienić: motyw wód pierwotnych, gdzie ukryta miała być moc stwórcza; pojęcie czasu pierwotnego związanego ze stanem pierwotnej równowagi i istnieniem chaosu; symbol kosmogonicznego jaja będącego zalążkiem przyszłego świata.

Pierwsze greckie i rzymskie modele Wszechświata miały charakter panteistyczny. Dobrym przykładem jest epos Teogonia autorstwa Hezjoda (VIII w. p.n.e.). Przedstawia on wyobrażenia Achajów dotyczące powstania Wszechświata. W nich to świat swój początek wziął z Chaosu, a z niego wyłoniła się Gaja‑Ziemia i Eros będący siłą kosmogeniczną. Gaja zrodziła Uranosa, czyli Niebo, z którym następnie się połączyła, co dało początek wielu pokoleniom bogów. Inne wyobrażenie o stworzeniu świata przedstawił znany grecki filozof Platon. W jednym ze swoich dzieł (Timajos) wskazuje, że świat został ukształtowany przez Demiurga (Boga) z tworzywa istniejącego wcześniej (materii) na wzór wiecznych idei nadających mu jedność. Świat tworzony jest przez 4 elementy uporządkowane według zasad geometrycznych proporcji: ogień, ziemię, powietrze i wodę.

Nawiązując do koncepcji stworzenia świata przez Boga prezentowanych w religiach judaizmu, chrześcijaństwa i islamu, filozofowie średniowieczni uważali, że Wszechświat musiał mieć swój początek. W swych pracach dowodzili często, iż logicznie niemożliwe jest istnienie Wszechświata bez początku. W kolejnych wiekach powstawały w tym zakresie nowe koncepcje, często dość oryginalne. Do takich z pewnością należy zaliczyć podejście żyjącego w XVI w. Paracelsusa. Według niego świat składa się z soli, rtęci i siarki, które nie są ciałami, ale siłami tkwiącymi w rzeczach. Budowę Wszechświata przyrównał do jajka, którego żółtko stanowiła Ziemia.

Współczesne filozoficzne interpretacje Wszechświata są silnie związane z najnowszymi koncepcjami kosmologicznymi. Wśród nich wyróżnić możemy dwa główne podejścia. Pierwsze wskazuje, że Wszechświat ma swój początek i nawiązuje do teorii tzw. Wielkiego Wybuchu. Drugie podejście neguje fakt początku Wszechświata. W tym przypadku możemy dodatkowo wyróżnić dwie koncepcje: Wszechświat oscylujący (Wszechświat wieczny) i Wszechświat bez czasu, z którego wyłania się obecny stan Wszechświata.

Astronomiczne koncepcje budowy Wszechświata

Model geocentryczny

Astronomia uważana jest często za jedną z najstarszych nauk. Niemal wszystkie starożytne cywilizacje prowadziły obserwacje nieba i w oparciu o nie formułowały różne teorie dotyczące budowy Wszechświata. Część z nich uważała, że Ziemia jest płaska. Takie wyobrażenie mieli m.in. Majowie, według których Ziemia podtrzymywana jest przez czterech olbrzymów (zwanych babakami), a Słońce krąży wokół niej. W VI w. p.n.e. u pitagorejczyków spotykamy pogląd, jakoby Ziemia miała postać kuli zawieszonej swobodnie w przestrzeni. Dość wcześnie zwrócono uwagę na fakt, że niektóre z jasnych ciał niebieskich przemieszczają się na tle tzw. gwiazd stałych. Grecy nazwali te wędrujące obiekty planetamiplanetaplanetami. Znali ich siedem - były to Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn, a także Słońce i Księżyc.

Już w starożytności pojawili się jednak myśliciele o bardziej rewolucyjnych poglądach. Jednym z nich był Arystarch z Samos (III w p.n.e.), który twierdził, że Słońce jest nieruchome, a glob ziemski obiega je w okresie rocznym, dokonując jednocześnie ruchu obrotowego dokoła własnej osi. Myśli te nie znalazły uznania u starożytnych i przez długie wieki dominującym poglądem w nauce był geocentryczny układ świataukład geocentryczny światageocentryczny układ świata. Za jednego z prekursorów podejścia geocentrycznego uznaje się Arystotelesa (IV w p.n.e.). Jego poglądy filozoficzne dotyczyły m.in. tego, że Ziemia ma postać kuli i znajduje się w środku świata. Według niego Ziemia składa się z czterech żywiołów: ziemi, wody, powietrza i ognia. Ciała niebieskie zbudowane są zaś z eteru (doskonałego żywiołu) mającego atrybut boski. Ostateczny i całościowy kształt teoria geocentryczna uzyskała dzięki Klaudiuszowi Ptolemeuszowi (II w. n.e.), który zawarł ją w dziele Almagest wydanym około roku 140.

RPeXllgyp9h31

Ilustracja z szesnastego wieku przedstawiająca geocentryczny model budowy wszechświata. W centrum ilustracji znajduje się kula ziemska w dwóch ujęciach - półkuli zachodniej i półkuli wschodniej. Dookoła kuli ziemskiej umieszczono owalne orbity podpisane nazwami ciał niebieskich - Luna (czyli Księżyc), Mercurio, Venus, Sol (czyli Słońce), Mars, Jupiter, Saturno i Firmamento (czyli niebo). Przez środek ilustracji przechodzi szeroki pionowy pas z napisem Figura dos copros celestes - czyli kształt ciał niebieskich. W prawym górnym rogu ilustracji, poza schematem orbit znajduje się mały obrazek z chrześcijańskim wizerunkiem Boga, a w lewym górnym rogu obrazek Chrystusa ukrzyżowanego.

Model heliocentryczny

Dopiero Mikołaj Kopernik (XVI w. n.e.) w swoim dziele De revolutionibus orbium coelestium „wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię”, wprowadzając teorię heliocentryczną. Według założeń teorii Kopernika środkiem świata jest Słońce, a wszystkie planety, w tym i Ziemia, biegną dokoła niego po orbitach kołowych. Dodatkowo Ziemia wykonuje ruch obrotowy wokół własnej osi z zachodu na wschód. Dlatego też na Ziemi mamy wrażenie, że sfera gwiazd stałych przemieszcza się ze wschodu na zachód.

Teoria Kopernika była szokiem dla ówczesnego świata, zburzyła bowiem poglądy i przekonania o wyjątkowości naszego globu. Ponadto na Ziemi miały panować inne prawa fizyczne i zjawiska niż na pozostałych planetach. Upadek tych poglądów pozwolił na wypracowanie jednego z najdonioślejszych uogólnień filozoficznych, jakim jest jedność praw fizycznych, a tym samym jedność materii we Wszechświecie. Dopiero dalszy rozwój nauki pozwolił potwierdzić wymienione zasady. Przyczyniły się do tego m.in. wyniki badań jednego z najwybitniejszych badaczy angielskich - Isaaca Newtona. Dowiódł on bowiem, że prawa fizyczne poznane na Ziemi mają swoje zastosowanie w świecie ciał niebieskich. Dowód na jedność materii we Wszechświecie uzyskano w XIX w. dzięki licznym obserwacjom. Pozwoliły one jednoznacznie stwierdzić, że ciała niebieskie zbudowane są z takich samych pierwiastków chemicznych, które występują również na Ziemi.

R197G0iFEN7ld

Ilustracja siedemnastowieczna przedstawia schematycznie układ heliocentryczny wszechświata. W centrum grafiki znajduje się słońce z ludzką twarzą, po czterech stronach od słońca znajduje się Ziemia, ukazana z oświetloną w każdym ujęciu inną częścią globu. Ponadto wokół Słońca wyznaczone są orbity z zaznaczonymi na nich ciałami niebieskimi. Owalne orbity od zewnątrz otoczone są wstęgą, na której znajdują się wyrysowane symbole znaków zodiaku. Całość ujęta jest w koło, które zamieszczono w kwadratowym obramowaniu. W narożnikach obrazka zamieszczono rysunki przedstawiające rozmaite postaci, między innymi anioły trzymające napis Scenographia systematis Copernicani.

RtIPIdHEAbMFy

Ilustracja z rękopisu Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium, przedstawiająca heliocentryczny model Wszechświata. Wyrysowane są okręgi, umieszczone jeden w drugim, kolejno podipsane w języku łacińskim. W samym centrum znajduje się napis "sol", czyli Słońce. Poza okręgami zapisano jeszcze notatki, również w języku łacińskim.

Teoria Wielkiego Wybuchu

Aktualnie za najbardziej prawdopodobny model ewolucji Wszechświata uznaje się teorię Wielkiego Wybuchu. Według niej 13,8 mld lat temu Wszechświat wypełniała bardzo gęsta i gorąca plazma, w której istniała równowaga termodynamiczna między elementarnymi składnikami materii i promieniowaniem (fotonami). W następstwie Wielkiego Wybuchu, Wszechświat zaczął się rozszerzać.

Dziś o budowie Wszechświata wiemy już bardzo wiele. Materia rozmieszczona jest w nim bardzo nieregularnie, a jej skupiskami są galaktyki, w których skład wchodzą miliardy gwiazdgwiazdagwiazd, gazy i pyły w całości utrzymywane przez grawitację. Galaktyki różnią się między sobą budową, stąd możemy wyróżnić galaktyki eliptyczne, spiralne i nieregularne. W obrębie galaktyk znajdują się mniejsze obiekty: gwiazdy, planety, satelity, planety karłowateplaneta karłowataplanety karłowate, planetoidy, meteoroidy, komety. Jednak zdecydowaną przewagę ma ciemna materia, której istnienie zdradzają wywierane przez nią efekty grawitacyjne.

Słownik