Według Encyklopedii PWN wieś to określenie zasiedlonego odcinka terenu, stanowiącego historycznie ukształtowaną jednostkę osadniczą, której ludność zajmuje się głównie pracą na roli i czerpie z tej pracy podstawy egzystencji.

Indeks dolny Źródło: Encyklopedia PWN Indeks dolny koniec_{Źródło: Encyklopedia PWN}

Z demograficznego punktu widzenia wieś to jednostka osadnicza, której ludność nie przekracza określonej liczby. W ujęciu urbanistycznym i geograficznym wieś to miejsce zamieszkania ludności rolniczej, które tworzy nieodłączną całość z terenem. Osiedle wiejskie składa się z zabudowań gospodarczych, mieszkalnych, a także z użytków rolnych oraz gruntów związanych z nimi. Gruntami tymi mogą być np. stawy, które wspomagają hodowle kaczek, gęsi i innych zwierząt gospodarskich.

Obszary wiejskie, niezależnie od specyfiki kulturowej i gospodarczej danego regionu, charakteryzują się otwartością krajobrazu i mniejszą intensywnością zagospodarowania przestrzennego. W życiu ludzi występuje charakterystyczna specyfika stylu życia, m.in. związana z bliskością przyrody, przywiązaniem do ziemi i tradycji.

Pierwotne układy osadnicze w różnych regionach świata

Dla krajów w początkowej fazie rozwoju charakterystyczne jest osadnictwo pierwotne. Odznacza się ono dużą różnorodnością domów wznoszonych z lokalnych materiałów, łatwych do obróbki i eksploatacji. Często mają charakter schronień. Ludy żyjące ze zbieractwa, myślistwa i rybołówstwa nie mają stałych osiedli, ale zatrzymując się na kilka tygodni czy miesięcy w miejscach obfitujących w żywność, budują sobie tam okresowe schronienia. Prowizoryczne szałasy mogą być budowane nawet wysoko na drzewach, wśród większych konarów. Takie mieszkanie chroni przed wilgocią i dzikimi zwierzętami.

Jednostki osadnicze typu wiejskiego np. w krajach Afryki, Azji i Oceanii, najsłabiej rozwiniętych urbanizacyjnie i gospodarczo, są często ściśle związane ze środowiskiem przyrodniczym. Ten wpływ środowiska zaznacza się w dostosowaniu do rzeźby terenu, a także w wykorzystaniu dostępnych materiałów budowlanych. Liście, gałęzie, glina – są podstawą budowy szałasów.

RuBpdSYd7Nqra

Zdjęcie przedstawia domek w kształcie szałasu zbudowany z samych drewnianych pali. Obok znajdują się drzewa liściaste oraz czarnoskóry mężczyzna - członek plemienia.

Glina jest łatwym i trwałym materiałem budowlanym do wznoszenia całych domów i osiedli zwłaszcza w strefach suchych i półsuchych, np. w Afryce, Iraku, na Półwyspie Arabskim. Ludy żyjące z myślistwa we wczesnym okresie rozwoju ludzkości żyły w jaskiniach, grotach, szczelinach skalnych. Rozbudowane mieszkania w skałach, zwłaszcza lessowych (podatne na obróbkę), spotyka się i u wyżej zorganizowanych społeczeństw – np. pueblapueblopuebla Indian. Puebla były budowane w stromych ścianach zboczy lessowych z trudnym nieraz dostępem do nich – miało to znaczenie obronne. Domy w pueblach składają się z kilku kondygnacji i połączone są korytarzami. Istnieją też puebla w całości zbudowane z gliny, oparte o strome ściany skalne. Tego rodzaju osadnictwo oprócz Ameryki Północnej występuje w lessowej części północno‑zachodnich Chin.

R44vSnvW4lCql

Zdjęcie przedstawia domy w jaskiniach. Na wysokiej skale zbudowane są drewniane pomosty łączące wejścia do wydrążonych jaskiń. Na szczycie skały znajdują się drzewa.

R17pXyaav7rXB

Zdjęcie przedstawia domy w jaskiniach. W skale wydrążone są otwory różnej wielkości służące za wejścia do domów. W tle jest zbocze góry.

Ludy strefy subpolarnej (północna Syberia, pogranicze lasu i tundry w Ameryce Północnej) mają budownictwo drewniane. Osiedle składa się zazwyczaj z kilku blisko siebie położonych chat, czasami połączonych podziemnymi korytarzami – ułatwia to życie mieszkańcom w czasie długich, mroźnych zim.

W Australii, wśród rdzennych mieszkańców – Aborygenów, wsie także były budowane z materiałów naturalnych. Przed przybyciem Europejczyków niektóre aborygeńskie plemiona budowały z trzciny i liści palmowych szałasy i zabudowania, które czasem tworzyły stałe wioski. Układ skupiony wsi sprzyjał obronności, tworzeniu się więzi w danej społeczności, ułatwiał życie mieszkańcom. Część Aborygenów była nomadami. Obecnie większość zamieszkuje przedmieścia dużych miast.

Ciekawe układy są związane z ludnością prowadzącą koczowniczy tryb życia. KoczownicykoczownikKoczownicy, przenosząc się z miejsca na miejsce, muszą szybko i sprawnie przenosić cały swój dobytek łącznie z obiektami mieszkalnymi. Często szukają wody, pastwisk dla zwierząt – ich wędrówki są sezonowe. Czasami zakładają wsie, do których wracają po sezonie wędrówek. Zajmując się chowem zwierząt, jako materiał budowlany wykorzystują także skóry zwierząt.

Mieszkaniem ludów pasterskich jest głównie przenośny namiot. Szkielet jest zazwyczaj z drewna, pokrycie ze skór zwierząt. U ludów prowadzących częściowo koczowniczy tryb życia (wędrujących tylko w pewnych sezonach na pastwiska), namioty służą jako mieszkania sezonowe. Oprócz tego ludy te budują z trwalszych materiałów osiedla stałe, które stwarzają wygodniejsze warunki życia.

R1QF1ooBnR6c2

Zdjęcie przedstawia domy w wiosce koczowniczej. Są one okrągłym szałasem o płaskim dachu. Całość jest pokryta białym materiałem z wycięciem na wstawione drzwi. W tle są góry.

R10aoDhpQ2Ymj

Zdjęcie przedstawia mieszkańców juty. Na trzech drewnianych palach rozciągnięte są materiały. Przed konstrukcją siedzą trzy osoby na rozłożonych kocach. W tle są pozostałe juty.

Jurtowiska to osiedla koczowników, które często mają charakter sezonowy. Są charakterystyczne dla mieszkańców Azji Środkowej i Północnej, np. w Mongolii, w Chinach. Mieszkające np. w Chinach plemiona Ujgurów na co dzień trudnią się hodowlą reniferów. Dla nich jurtyjurtajurty są tradycyjnymi domami.

W Afryce wsie budowane są z materiałów dostarczanych przez przyrodę, wykorzystuje się np. drewno, gałęzie drzew czy krzewów, trawy, ale także np. glinę, słomę i odchody zwierząt. Ciekawymi tradycyjnymi układami osadniczymi na tym kontynencie są kraalekraalkraale. Pełniły one funkcje obronne. Do dzisiaj wiele wsi w Afryce, głównie w krajach położonych nad Wielkimi Jeziorami Afrykańskimi, zachowało charakter kraalów. Mały kraal jest związany z jedną, dużą, poligamiczną rodziną. Prowadzi ona najczęściej wspólną prymitywną gospodarkę, np. kopieniaczą. Na kraal składają się domy naczelnika osady, jego żon, dzieci i ich rodzin. Poligamiczne związki wśród tych ludów przyczyniają się do powstawania wielorodzinnych osiedli, dużych kraalów (skupienie małych kraalów, nawet do kilkuset domów). Kraale (zwłaszcza duże) są budowane wokół okrągłego placu. Ponieważ osady te pełniły funkcje obronne, łączyły się ze sobą ze względów bezpieczeństwa oraz w celu skupienia większej liczby ludności. Składały się z małych zagród otaczających duży plac z centralnie położonymi zabudowaniami wodza, często otoczone krzaczastym płotem. Wejścia do osady (z reguły jedno lub dwa) były dobrze ukrywane. Wykorzystywano w tym celu np. zarośla, skały. W środku była także zagroda dla bydła. Osiedla wielorodzinne pojawiły się u ludów, które połączyły gospodarkę kopieniaczą z hodowlą. Małe kraale występują np. w Angoli, a w Afryce Wschodniej np. w Rwandzie i Burundi.

Procesy koncentracji osadnictwa występowały też u Indian w Ameryce Północnej, gdzie w ramach plemiennej organizacji politycznej powstały wielkie, rozbudowane osiedla. Pozostałości tego rodzaju osad Indian (puebla) istnieją do dziś np. w stanie Nowy Meksyk (USA) – rozmieszczeniem domów i zwartym charakterem budownictwa przypominają małe miasteczka.

RLZFMMsELgmMO

Zdjęcie przedstawia domy w Pueblo. Są one zbudowane z pomarańczowej gliny. Posiadają otwory służące za niewielkie okna oraz drzwi. W tle znajduje się góra.

R4uMampf253s7

Zdjęcie przedstawia domy w Pueblo. Są one zbudowane z pomarańczowej gliny. Posiadają otwory na okna oraz drzwi, które w większości są niebieskie. W tle znajdują się góry.

Wśród ludów żyjących w strefie tropikalnej w Azji Południowo‑Wschodniej i na wyspach Oceanii, gdzie głównymi zajęciami są rybołówstwo, zbieractwo i prymitywna uprawa ziemi, domy i formy osiedli dostosowane są do środowiska. Rozwinął się tutaj typ domu na palach.

RgJ2wgdBvjA1b

Zdjęcie przedstawia palafit. Stoi on na grubych drewnianych palach. Pomiędzy nimi jest drabina. Na nich znajduje się zabudowana część mieszkalna z oknami. Jego dach posiada na środku lekkie obniżenie. Wokół znajdują się drzewa.

Najokazalej przedstawiają się takie domy na Sumatrze. Część mieszkalna wznosi się dwa metry nad ziemią, wchodzi się do niej po drabinie wciąganej do środka. W dolnej części, między palami, mieści się różnego rodzaju sprzęt i schronienie dla zwierząt w okresie deszczów i w nocy. Brak jest innych zabudowań gospodarczych, wszystkie większe prace gospodarcze odbywają się na placu pośrodku wsi (np. suszenie ryżu).

Charakter domów palowych i osad zmienia się w zależności od środowiska naturalnego, typu gospodarki i składu etnicznego ludności. Położenie osiedli jest podyktowane względami bezpieczeństwa oraz możliwością zdobywania żywności. Obszary, które nie mogą dostarczyć pożywienia, pozostają niezajęte.

Współczesne układy osadnicze

Jak już wiesz, wieś to osada ludności zajmującej się uprawą roślin i hodowlą zwierząt. Na osadnictwo wiejskie i powstanie różnych typów osiedli wpływ wywierają różne formy własności ziemi i stosunków prawnych. Inaczej wygląda wieś drobnorolnych chłopów, inaczej właścicieli ziemskich, a jeszcze inaczej drobnych dzierżawców. Wśród tradycyjnych wsi typowe są małe gospodarstwa z domami mieszkalnymi i zabudowaniami gospodarczymi.

R188KoxifHnQv

Zdjęcie przedstawia chałupy. Na pierwszym planie znajduje się pleciony drewniany płot. Dalej jest trawnik, na którym stoją chałupy. Są one zbudowane z poziomo ułożonych na sobie drewnianych desek. Niektóre domy mają je pomalowane na białe a inne naturalne. Dach posiada słomę.

Uspołecznienie ziemi (np. po II wojnie światowej w Polsce) doprowadziło do wytworzenia się innej struktury własności (państwowej) i praw do użytkowania ziemi. Powstały wtedy gospodarstwa spółdzielcze i państwowe np. w Polsce PGRPGRPGR-y.

RQ9yHgRHp4GiG

Zdjęcie przedstawia Państwowe Gospodarstwo Rolne. Na pierwszym planie znajduje się trawnik oraz kontener na odpady. Dalej jest ogrodzenie. Za nim znajdują się zabudowania. Budynki są niskie oraz długie. Posiadają wiele okien.

RelVSzCrRw7cN

Zdjęcie przedstawia widok na PGR. Na pierwszym planie znajduje się przewrócone druciane ogrodzenie porośnięte naokoło trawą. W tle jest długi i niski budynek. Pomalowany jest na biało. Dach ma czerwony. Za nim znajduje się wzniesienie.

W krajach Ameryki Północnej i Południowej, a także Australii pierwotne osiedla zostały wyparte przez osadnictwo o charakterze europejskim. Najmniejszą jednostką osadniczą jest pojedyncze gospodarstwo rolne. W skład takiego pojedynczego gospodarstwa rolnego wchodzą: dom mieszkalny, budynki gospodarcze oraz pola należące do gospodarstwa. Zagrody mogą leżeć obok siebie (zabudowa zwarta) lub mogą być od siebie znacznie oddalone (osadnictwo rozproszone). Jest to forma nowoczesnego osadnictwa wiejskiego – taki typ osadnictwa występuje na terenach Stanów Zjednoczonych, Kanady i Australii. Jest to typ osadnictwa farmerskiego, który wiąże się z wyspecjalizowaną produkcją rolną w tych krajach.

RRIrFLKitu0HU

Zdjęcie przedstawia farmę. Na pierwszym planie znajduje się trawiasty teren. Dalej jest drewniane ogrodzenie a za nim drewniany budynek. Pomalowany jest na czerwono, posiada okna. Dach jest szary. Za nim są drzewa.

Przykłady rozwoju wiejskich układów osadniczych w Europie

W Europie także występują układy osadnictwa zwartego (skupionego) i rozproszonego. Do najstarszych w Polsce, sprzed XIII w. (sięgają czasów średniowiecza) należą dwa typy wsi: niwowe i łanów leśnych. Te pierwsze, skupione wokół placu lub ulicy, to okolnice, owalnice, ulicówki, wielodrożnice i widlice; te drugie mogą ciągnąć się niekiedy kilometrami wzdłuż drogi i występują przede wszystkim na terenach podgórskich. Jak wyglądają te wsie?

Owalnica ma kształt wydłużonego wrzeciona. Dwie bramy na końcach, na środkowym placu spęd bydła na noc. Na środku staw, karczma i kościół z cmentarzem.

Rql8hVFNn3rrL

Na ilustracji jest schemat przedstawiający owalnicę. W centrum jest owal. Przez jego środek przechodzi droga. Dookoła owalu są prostokąty oznaczające budynki oraz dwie drogi - odchodzą od wierzchołków owalu.

Przydrożnica (od XIV w. ulicówka) charakteryzuje się tym, że zagrody występują po obu stronach drogi, często taka wieś ciągnie się na dużej długości, nawet ponad 2 km.

RYZJTnwuDt5Dt

Na ilustracji jest schemat przedstawiający ulicówkę. Przy szerszym pasie symbolizującym ulicę stoją prostokąty - budynki.

Wielodrożnica to przeważnie duża wieś mająca układ nieregularny, zabudowę zagęszczoną lub luźną.

R1Hga7xzXDMsB

Na ilustracji jest schemat przedstawiający wielodrożnicę. Układ dróg przypomina krzyż. Przy drogach stoją prostokąty oznaczające zabudowania. Drogi mają rozgałęzienia.

Widlica rozbudowała się w widłach dróg (w rozwidleniu dróg).

R1E5DU3fCoPF5

Na ilustracji jest schemat przedstawiający układ widlicy. Jest rozwidlenie dróg przypominające widelec typu dwuząb. Przy drogach są prostokąty - budynki. Stoją po dwóch stronach drogi.

Okolnica była to wieś obronna, mała, regularna. Działki ułożone wachlarzowato wokół placu ze stawem/studnią, za domami pola ułożone w szachownicę. Miała jedną bramę zamykaną na noc.

R1dNpCvjRgdVG

Na ilustracji jest schemat przedstawiający okolnicę. W centrum jest okrąg, a w nim niebieskie miejsce przypominające plamę. Dookoła okręgu są prostokąty oznaczające budynki oraz dwie drogi.

Około XV w. pojawiły się łańcuchówki i rzędówki.

Łańcuchówka to wieś długa, luźno zabudowana, tworząca jakby „ogniwa łańcucha”. Często jej układ jest uwarunkowany rzeźbą terenu – np. w górach zwężenia i rozszerzenia dolin rzecznych.

R1QRhXqA8p5Ed

Na ilustracji jest schemat przedstawiający łańcuchówkę. Przez teren biegnie pas symbolizujący drogę - po jej dwóch stronach są prostokąty oznaczające budynki.

Rzędówka to wieś bardzo długa, często występująca na terenach podmokłych. Zabudowa występuje wtedy tylko po jednej stronie drogi.

R1SYGZNoslzvj

Na ilustracji jest schemat przedstawiający rzędówkę. Wzdłuż obszaru zaznaczonego kolorem niebieskim - zbiornika wodnego - znajdują się prostokąty oznaczające budynki. Za nimi biegnie pas drogi.

Do XVIII w. występowała szeregówka – wieś o zabudowie regularnej, składająca się z podwójnego szeregu domów usytuowanych naprzeciwko siebie wzdłuż drogi, która nie jest drogą przejazdową. W XIX i XX w. pojawiła się m.in. wieś samotnicza, która była wsią nieregularną – zabudowania były rozsiane na większym terenie, często na drogach bocznych.

R1ZfQ022sVMTJ

Ilustracja przedstawia pas drogi, od której odchodzą trzy drogi w regularnych odstępach. Po ich dwóch stronach w równych odstępach stoją identyczne prostokąty oznaczające budynki.

RCDoHNuZa2HbF

Schemat przedstawia wieś samotniczą. Od poziomej drogi od lewej strony odchodzi droga w górę, w dół oraz znowu w górę. Przy każdej drodze jest tylko jeden budynek.

Obecnie, wraz ze zmianą funkcji wsi, także układy osadnicze zmieniają się. Wieś już nie tylko produkuje żywność (produkcja roślinna i zwierzęca), ale może pełnić funkcje m.in. turystyczne i rekreacyjne, rezydencjalne, gospodarcze (związane z usługami lub z przemysłem high‑tech), społeczno‑kulturowe (np. na wsi zamieszkują ludzie uprawiający wolne zawody). Te nowe funkcje wsi zmieniają układ osadniczy, który jest dostosowywany do nowych potrzeb mieszkańców. Często nie ma żadnych zabudowań gospodarczych. Do tego czasami dochodzi intensywny, niekontrolowany, indywidualny ruch budowlany, który zniekształca historyczne kształty wsi. Następuje często dewastacja zabytkowych obiektów architektonicznych i zespołów zabudowy wiejskiej, a także cennych zabytków archeologicznych, deformacja architektury wiejskiej, zanik zróżnicowania regionalnego i lokalnej tradycji budowlanej, przenoszenie na wieś miejskich wzorców architektonicznych.

R1dzz8fmdsmSM

Zdjęcie przedstawia dwór. Na pierwszym planie jest trawnik, potem niewielki dziedziniec ze żwirową drogą. Dalej jest długi budynek dworu. Posiada dokładne wykończenia oraz białą barwę. Dach jest czerwony. Za nim rosną drzewa.

Podsumowanie

Na rozwój osadnictwa wiejskiego miały wpływ dwie zasadnicze grupy uwarunkowań: czynniki fizjograficzne (przyrodniczo‑geograficzne) oraz czynniki społeczno‑gospodarcze, przy czym ich udział w kształtowaniu krajobrazu osadniczego był różny w różnych okresach.

Czynniki fizjograficzne: rzeźba terenu, wody, gleby, pokrycie terenu (np. zalesienie), klimat.

Czynniki antropogeniczne (kulturowe, społeczno‑gospodarcze) kształtujące strukturę osadnictwa: procesy polityczne (zmiana stosunków władzy i własności), wydarzenia historyczne, systemy rolnicze i rozwój techniki uprawy ziemi, przyrost naturalny.

Słownik