Przeczytaj
Początki chrześcijaństwa
ChrześcijaństwoChrześcijaństwo narodziło się w pierwszej połowie I w. n. e. w Palestynie. Przez następne stulecia rozprzestrzeniało się po całym imperium rzymskim, i mimo prześladowańprześladowań, zdobywało coraz więcej wyznawców. W końcu za panowania cesarza Teodozjusza Wielkiego (pod koniec IV w.) stało się religią panującąreligią panującą wspieraną przez państwo i jedyną, której wyznawanie było dozwolone. Źródeł sukcesu chrześcijaństwa należy dopatrywać się w jego atrakcyjności dla społeczeństwa rzymskiego. Religia ta trwale zmieniła oblicze antycznej kultury, wywierając duży wpływ na późniejsze epoki.
Twórcą chrześcijaństwa był Jezus z Nazaretu. Przyjmuje się że urodził się on 753 lat po założeniu Rzymu, który to rok uznano później za początek naszej ery. Miało to miejsce w Palestynie, która była wówczas już częścią imperium. Zamieszkujący ją Żydzi różnili się od większości ludów starożytnych tym, że wyznawali tylko jednego Boga – Jahwe. Ich religia – judaizmjudaizm – opierała się na świętej księdze Tanach (Biblii Hebrajskiej, składały się na nią Tora – Pięcioksiąg Mojżesza, Pisma i Prorocy), która przepowiadała nadejście Mesjasza, pomazańca. Miał on ustanowić królestwo mesjańskie, wolne od zła, grzechu i śmierci.
Kwestionował też niektóre tradycyjne zasady judaizmu, co podważało pozycję kapłanów. Wedle napisanych kilkadziesiąt lat po śmierci Jezusa Ewangelii Jezus miał być wydany przez kapłanów rzymskiemu namiestnikowi Poncjuszowi Piłatowi, który pod naciskiem tłumu kazał ukrzyżować Jezusa. Przyjmuje się, że miało to nastąpić w roku 33, za panowania Tyberiusza.
Jego śmierć nie zatrzymała jednak rozwoju religii. Przeciwnie – uczniowie Jezusa (apostołowie) zaczęli głosić „dobrą nowinę” (Ewangelię) - że ich mistrz zmartwychwstał i wstąpił do nieba – tak jak przepowiadał za życia. Miało to być zapowiedzią zmartwychwstania i wiecznego życia w niebie wszystkich którzy uwierzą w Jezusa. Zaczęto nazywać go Chrystusem, czyli pomazańcem bożym, którego męczeńska śmierć odkupiła grzechy ludzkości. Z czasem Ewangelie zostały spisane i wraz z innymi pismami apostołów weszły w skład tzw. Nowego Testamentu. Razem z żydowskimi księgami - Starym Testamentem tworzył on Pismo Święte.
Nowy kult
Chrześcijaństwo szybko zdobywało nowych wyznawców, początkowo jedynie wśród Żydów. Jednym z nawróconych był Paweł z Tarsu. Głosił on, że chrześcijaninem może zostać każdy, nie tylko wyznawca judaizmu – dlatego trzeba nieść słowo boże poganom. Działalność misyjna Pawła była kontynuowana w następnych wiekach. Dzięki niej chrześcijaństwo zyskało wielu nowych wyznawców i rozprzestrzeniło się po całym imperium.
Grupy chrześcijan początkowo powstawały w dużych ośrodkach miejskich. Najwięcej było ich w samej Palestynie, oraz w Azji Mniejszej, Grecji i Afryce Północnej. Łącznie tworzyły one tzw. Kościół powszechny, choć kontakty między poszczególnymi ośrodkami były dość luźne. Łączyły je głównie wspólne obrzędy. Na czele wspólnoty w każdym mieście stał wybierany przez wiernych biskupbiskup. Z czasem chrześcijanie pojawili się nawet w Rzymie. Pierwszym biskupem Wiecznego Miasta miał być apostoł Piotr, wyznaczony na lidera chrześcijan przez samego Jezusa.
Jak wynika z relacji Tacyta, chrześcijanie nie byli lubiani przez resztę społeczeństwa imperium. Przyczyn tej niechęci było wiele. Po pierwsze, chrześcijanie nie brali udziału w składaniu ofiar, mających na celu przebłaganie bogów w obliczu poważnych klęsk (jak np. pożar stolicy w 64 r.) Według niektórych Rzymian sprowadzało to na państwo gniew bogów i kolejne nieszczęścia.
Ponadto chrześcijanie byli grupą zamkniętą, odbywającą modlitwy w tajemnicy. Rodziło to wiele plotek i oskarżeń. Słysząc, że chrześcijanie podczas swoich zebrań spożywają ciało i krew (eucharystię), inni mieszkańcy imperium oskarżali ich o kanibalizm i dzieciobójstwo. Zarzucano im także zatruwanie studni, odprawianie czarów w celu zaszkodzenia współobywatelom, oraz wyuzdanie seksualne, w tym kazirodztwo i orgie. Często więc wybuchały lokalne pogromy chrześcijan. Niechęć do nich podsycali też Żydzi, którzy traktowali tę grupę jak odstępców i zdrajców.
Prześladowania chrześcijan
Wroga postawa ludu wobec chrześcijan, pozwalała cesarzom czynić z nich kozły ofiarne, kiedy zachodziła taka potrzeba. Pierwszy uczynił to Neron, aby odsunąć od siebie podejrzenia o podpalenie Rzymu. Oprócz chęci skierowania gniewu ludu na wewnętrznego wroga, ważne znaczenie miała także odmowa kultu władcy oraz odrzucanie tradycyjnej religii państwowej, która legitymizowała panowanie cesarza. Chrześcijanie uważali bowiem, że cześć należy się tylko Bogu i nie mogli oddawać jej monarsze, który był tylko człowiekiem – byłoby to bluźnierstwo.
Ponadto chrześcijanie często odmawiali służby w armii, gdyż religia zabraniała im zabijać. Znacznie ograniczało to możliwości obronne cesarstwa, zwłaszcza w okresie częstych wojen. Wyznawcy Chrystusa nie angażowali się zbytnio w życie polityczne (wiązałoby się to ze składaniem ofiar), odbywali potajemne spotkania i głosili rychły koniec świata i nadejście Królestwa Bożego. Tworzyło to podejrzenia o spiskowanie w celu obalenia władzy cesarskiej.
Pod koniec I w. prześladowania wszczął cesarz Domicjan. Przez następne stulecie, kiedy sytuacja państwa była względnie dobra, cesarze nie organizowali instytucjonalnych represji, choć oczywiście wyznawanie chrześcijaństwa było wciąż zabronione i karane. Dopiero pod koniec II w. powrócono do intensywnego, siłowego zwalczania nowej religii. Represje nasilały się aż do drugiej połowy III w. kiedy kryzys imperium sprawił że cesarze musieli zająć się innymi sprawami.
Prześladowania wyglądały zwykle podobnie, jak opisał to Tacyt w przypadku Nerona. Wyznawcy Chrystusa byli przybijani do krzyży, zabijani na arenie lub paleni żywcem. Groźbą i torturami zmuszano ich do porzucenia religii i składania ofiar. To okrucieństwo, w połączeniu z bohaterską postawą wielu męczenników, budziło litość wśród ludu i paradoksalnie przysparzało sympatii chrześcijanom. Na początku IV w. cesarz Dioklecjan rozpoczął wielkie prześladowania. Burzono kościoły, palono święte księgi, konfiskowano majątki. Działania te były jednak mało skuteczne, gdyż państwo rzymskie nie miało zwartego i silnego aparatu przymusu. Mimo tego liczba wyznawców Chrystusa wciąż rosła – ok. 300 r. byli już oni obecni we wszystkich większych miastach cesarstwa.
Religia państwowa
Nowa religia przyciągała przede wszystkim biedniejsze warstwy społeczeństwa. Głosiła bowiem pogardę dla dóbr materialnych, równość wobec Boga i obiecywała lepsze życie w niebie. Miało to duże znaczenie zwłaszcza w czasach kryzysu III w., kiedy wiele osób zubożało w wyniku najazdów, wojen domowych oraz inflacji. Ponadto Kościół zachęcał do dawania jałmużny, opiekował się wdowami, sierotami oraz kalekami. Chrześcijaństwo oferowało też osobistą więź z bóstwem, co nie zawsze zapewniały tradycyjne religie, sprowadzone w większości do rytualnych czynności.
Wśród elit chrześcijaństwo było mniej powszechne, choć też zyskiwało zwolenników, zwłaszcza wśród kobiet. Jego ekspansję ułatwiał wzrost popularności neoplatonizmuneoplatonizmu, zakładającego istnienie bóstwa‑absolutu. Aby jednak schrystianizować warstwy wyższe, niezbędna była zmiana polityki cesarzy wobec nowej wiary.
Nastąpiło to za panowania cesarza Konstantyna Wielkiego. Rzekomo w 312 r. miał on doświadczyć objawienia, po którym nawrócił się na chrześcijaństwo. Na pewno w roku następnym wydał tzw. edykt mediolański, wprowadzający tolerancję religijną. W 325 r. natomiast zwołał sobórsobór (zjazd biskupów) w Nicei. Miał on ustalić jedną spójną doktrynę chrześcijaństwa, w ramach którego istniało wiele sekt i herezji. Sobór, mimo sformułowania oficjalnego wyznania wiary, nie zdołał zakończyć tych podziałów. Przeciwnie, wzmagały się one w kolejnych wiekach, w dużym stopniu osłabiając imperium.
Po nawróceniu Konstantyna chrześcijaństwo zaczęło rozwijać się znacznie szybciej. Wiarę tę przyjmowały nawet elity, gdyż ułatwiało to zrobienie kariery. Stare kulty nie zostały jednak całkowicie wyparte. Dopiero Teodozjusz Wielki ostatecznie zabronił ich wyznawania. Każdy kto nie wyznawał wiary oficjalnie przyjętej przez Kościół, stawał się heretykiem, a chrześcijaństwo stało się religią panującą.
Historycy są podzieleni co do skutków przyjęcia chrześcijaństwa. Jedni uważają, że zdestabilizowało ono imperium, poprzez liczne konflikty między odłamami chrześcijaństwa, co doprowadziło finalnie do jego upadku. Zwracają też uwagę na poważne straty dla antycznej kultury, uznanej teraz za pogańską. Znane są przypadki niszczenia świątyń, posągów bogów czy palenia nieprawomyślnych ksiąg.
Dominuje jednak pogląd, że chrześcijaństwo miało pozytywny wpływ na państwo, społeczeństwo i kulturę Rzymu. Organizacja kościelna, w IV w. już bardzo dobrze rozwinięta, ułatwiała cesarzom zarządzanie wielkim państwem. Cesarz co prawda nie był już traktowany jak bóg, ale jak pomazaniec boży, namiestnik Chrystusa, co bywało nawet lepszą legitymizacją władzy. Nieposłuszeństwo wobec cesarza było teraz nieposłuszeństwem wobec jedynego Boga. Upowszechniły się też zasady moralności chrześcijańskiej – równość, sprawiedliwość, miłosierdzie i szacunek do drugiego człowieka. Kościół miał też duży udział w przechowaniu antycznego dziedzictwa w czasie najazdów barbarzyńców w V wieku.
Podsumowując, należy zwrócić uwagę, iż w ok. 400 lat chrześcijaństwo z małej grupki religijnej w drugorzędnej prowincji, stało się dominującą wiarą w największym imperium tej części świata. Wyjaśnienie tego fenomenu leży w otwartości na nowych wyznawców oraz intensywnej działalności misyjnej. Było ono na tyle pociągające dla szerokich mas społeczeństwa, że w końcu cesarze stwierdzili, iż lepiej zaadoptować tę religię do struktur państwa, niż próbować ją zwalczyć siłą. Decyzja ta miała doniosłe i długofalowe skutki, trwale zmieniając oblicze cywilizacji europejskiej.
Wysłuchaj audiobooków i odpowiedz na pytanie: Jakie powinności narzucił Teodozjusz swoim podwładnym w sprawie wyznawania religii? Jak różni się to od treści edyktu cesarza Konstantyna?
Zapoznaj się z treścią audiobooków i odpowiedz na pytanie: Jakie powinności narzucił Teodozjusz swoim podwładnym w sprawie wyznawania religii? Jak różni się to od treści edyktu cesarza Konstantyna?
Omów sytuację chrześcijan po edykcie mediolańskim i po rozporządzeniach Teodozjusza. Co zmieniło się w ich położeniu?
Słownik
najstarsza religia monoteistyczna, powstała ok. II tysiąclecia przed naszą erą na Bliskim Wschodzie. Opiera się na wierze w jednego Boga Jahwe, który stworzył świat i opiekuje się nim, a szczególne przymierze zawarł z Żydami. Podstawą religii jest 613 przykazań, z których dziesięć wyróżniono (dekalog).
monoteistyczna religia objawiona, opiera się na naukach Jezusa z Nazaretu i jego uczniów (apostołów), oraz świętych tekstach zebranych w Biblii (Stary i Nowy Testament). Powstała w I wieku naszej ery w Palestynie i jest największą obecnie religią monoteistyczną. Chrześcijaństwo przejęło wiele zasad judaizmu.
początkowo przywódca gminy chrześcijańskiej, wybierany przez jej członków. Obecnie duchowny chrześcijański, stojący na czele diecezji.
zjazd biskupów w celu ustalenia praw kościelnych, dotyczących doktryny wiary lub moralności. W starożytności zwoływany był przez cesarzy.
działania mające na celu zwalczanie chrześcijaństwa i jego wyznawców. Mogą polegać zarówno na ich fizycznej eliminacji, jak i na zmuszeniu do wyrzeczenia się wiary poprzez groźby lub szykany. W starożytnym Rzymie przybierały zwykle bardzo brutalny charakter. Mogły być wynikiem zarządzeń władcy lub lokalnego namiestnika, ale także spontaniczej decyzji ludności niechrześcijańskiej.
inaczej państwowa lub oficjalna. Religia wspierana przez prawo, struktury państwa oraz organy władzy. W monarchiach jest to najczęściej religia wyznawana przez władcę.
szkoła filozoficzna powstała w II w. n. e. w Aleksandrii w Egipcie. Jej twórcą był Plotyn, który przetworzył filozofię Platona, stoików i pitagorejczyków. Postrzegał świat jako zbiór bytów będących kolejnymi, coraz mniej doskonałymi emanacjami Absolutu.
Słowa kluczowe
chrześcijaństwo, Teodozjusz Wielki, edykt mediolański, sobór nicejski, Jezus z Nazaretu, cesarstwo rzymskie, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
K. Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań–Gniezno 2016.
Ewangelia według św. Łukasza, (6, 17–38a), Biblia Tysiąclecia, wyd. V.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.