Przeczytaj
Warto przeczytać
Mapa nieba jest odwzorowaniem na płaszczyźnie położenia gwiazd na niebie. Przy użyciu odwzorowań kartograficznych wyznacza się położenia obiektów. Odwzorowaniem kartograficznym nazywamy matematyczne przeskalowanie powierzchni sferycznej w sposób dwuwymiarowy na płaszczyźnie. Położenie obiektów na niebie określa się przy użyciu miar kątowych. Stojąc na Ziemi i patrząc w niebo można odnieść wrażenie, że jesteśmy w środku kuli, a na odległej sferze wokół nas znajdują się „świecące punkty”. Tymi punktami są ciała niebieskie, które świecą lub odbijają światło w naszą stronę i które możemy dostrzec z miejsca obserwacji. Dlatego wszystkie zależności na niebie związane są z kołami wyznaczanymi w oparciu o sferę, na której rzutujemy obserwowane obiekty. Odległości na niebie, pomiędzy wszystkimi ciałami niebieskimi, wyraża się w jednostkach kątowych. Pełne koło ma miarę 360 stopni, w każdym stopniu jest 60 minut kątowych (ang. arcminutes), a w każdej minucie 60 sekund kątowych (ang. arcseconds).
360Indeks górny oo = 21600’ = 1296000”
Obiekty na niebie mają dwie współrzędne. Najczęściej stosowany jest układ równikowy równonocny, w którym współrzędne nazywamy: rektascensja i deklinacja. Układ ten odgrywa tę samą rolę, co współrzędne geograficzne w odniesieniu do punktów na globusie ziemskim.
Rektascensję wyraża się w godzinach, gdzie kąt pełny to 24 h. Liczona jest na wschód od punktu równonocypunktu równonocy wiosennej (tak zwany punkt Barana) po równiku niebieskim. Taki ruch zgodny jest z ruchem Słońca. Płaszczyzna niebieska jest to płaszczyzna prostopadła do osi obrotu Ziemi, której środek znajduje się w środku Ziemi, a brzeg nazywamy równikiem niebieskim. Analogicznie w geografii definiuje się równik geograficzny. Rektascensja w astronomii odpowiada długości geograficznej.
Deklinację wyraża się w stopniach. Jest to kąt pomiędzy kierunkiem na gwiazdę od obserwatora (z Ziemi) a płaszczyzną równika niebieskiego. Na półkuli północnej deklinacja jest dodatnia, natomiast poniżej równika niebieskiego jest ujemna. Gwiazda znajdująca się dokładnie w północnym biegunie niebieskim (pokrywająca się z osią obrotu Ziemi) ma deklinację , natomiast dokładnie w południowym biegunie niebieskim deklinację . Szerokość geograficzna odpowiada astronomicznej deklinacji.
Prześledź, krok po kroku, jak powstają współrzędne równikowe.
Nazwy współrzędnych astronomicznych mogą Ci się wydawać dziwne. Rektascensja oznacza dosłownie „wznoszenie (unoszenie w górę) proste”. Oddaje to obserwowany skutek dobowego ruchu sfery niebeskiej, który w niskich szerokościach geograficznych przypomina ruch do góry. Z kolei deklinacja oznacza „odchylenie” i zgodnie z nazwą jest miarą odchylenia gwiazdy od równika niebieskiego. Podobnie deklinacja (odmiana przez przypadki) rzeczownika lub przymiotnika opisuje ich „odchylenia” od formy „prostej”, jaką jest mianownik.
Zbieżność nazwy punktu Barana z nazwą gwiazdozbioru Barana nie jest przypadkowa. Gdy grecki astronom, Hipparchos z Nikei, w II w. p.n.e. wykorzystał punkt przecięcia ekliptyki z równikiem do zdefiniowania zerowej rektascensji, punkt ten przypadał w początku gwiazdozbioru Barana i odpowiadał położeniu Słońca na ekliptyce w dniu równonocy wiosennej. Dziś punkt ten nadal odpowiada położeniu Słońca w dniu równonocy wiosennej, ale nie leży w gwiazdozbiorze Barana, lecz w gwiazdozbiorze Ryb. To przemieszczanie się punktu Barana po ekliptyce jest spowodowane powolnym ruchem osi obrotu Ziemi, zwanym ruchem precesyjnym. Ruch ten powoduje, że kierunek osi obrotu się zmienia, choć zachowany jest kąt pomiędzy płaszczyznami ekliptyki i równika.
W mapach informację o położeniu na sferze przenosi się odpowiednio na płaszczyznę, wyznaczając zależność pomiędzy stopniami (deklinacja) i godzinami (rektascensja) a na przykład milimetrami na płaszczyźnie.
Niektóre mapy nieba odzwierciedlają całe niebo, ale niektóre pokazują jedynie niebo na określonej szerokości geograficznej lub rozdzielone na półkule niebieskie – północną i południową.
Już w starożytności stosowano mapy nieba. Różniły się one znacznie od tych używanych we współczesnym świecie. Uczeni tworzący mapy nanosili na mapę obraz, który kojarzył im się z układem najjaśniejszych gwiazd widzianych na danym fragmencie nieba. Wybrane najjaśniejsze gwiazdy danego obrazu nazywano gwiazdozbiorem, a nazwa gwiazdozbioru odnosi się do owych obrazów. Dawne mapy były bardzo nieczytelne ze względu na obraz, który dodatkowo nanoszono na mapę.
Pierwsze mapy nieba zawierały obrazki odwzorowujące postać, z którą utożsamiany był dany gwiazdozbiór i układ gwiazd.
Obecne mapy są zbiorem punktów, które określają obiekt na niebie. Wielkość punktów odzwierciedla jasność gwiazdy. Główne, najjaśniejsze gwiazdy gwiazdozbioru łączy się liniami dla ułatwienia odnalezienia danego gwiazdozbioru. Na bardzo dokładnych mapach nieba, które podzielone są na fragmenty odpowiadające na przykład prostokątom o wymiarze kilku stopni, nie nanosi się linii łączących główne gwiazdy gwiazdozbioru.
Często stosuje się obrotowe mapy nieba. Taka mapa odzwierciedla niebo widziane na danej szerokości geograficznej.
W zależności od tego, na jakiej szerokości geograficznej się znajduje obserwator, może on obserwować inne gwiazdozbiory.
Obiekty zawsze widoczne z północnej półkuli mają .
Obiekty zawsze niewidoczne z północnej półkuli mają .
Obiekty o pozostałych deklinacjach, tzn. , pojawiają się na północnym niebie okresowo w zależności od pory roku.
Ustawiając odpowiednio datę i godzinę można zobaczyć, które gwiazdozbiory w wybranym momencie widać na niebie. Takie mapy służą jedynie orientacji na niebie. Gwiazdy zaznaczane na nich to bardzo jasne obiekty, które możemy dostrzec nieuzbrojonym okiem bez pomocy instrumentów optycznych.
Współcześnie niebo podzielone jest na 88 stref - gwiazdozbiorów. Podziału takiego dokonano w 1930 roku (IAU - Międzynarodowa Unia Astronomiczna) w oparciu o najpowszechniej używane nazwy gwiazdozbiorów w literaturze. Każda strefa to obszar na niebie odpowiadający danemu gwiazdozbiorowi. Obecnie gwiazdozbiorów używa się jedynie do określania przestrzeni na niebie. Na przykład można powiedzieć, że Jowisz w drugim tygodniu czerwca znajdował się będzie w gwiazdozbiorze Strzelca. Poniższe tabele przedstawiają wszystkie gwiazdozbiory, ich nazwy oraz współrzędne środków obszarów, które wyznaczają.
Tab. 1. Gwiazdozbiory okołobiegunowe północne – zawsze widoczne z Polski.
Nazwa polska | Nazwa łacińska | Skrót | Rektascencja | Deklinacja |
---|---|---|---|---|
Cefeusz | Cepheus | Cep | 22Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +70° |
Kasjopeja | Cassiopeia | Cas | 01Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +60° |
Mała Niedźwiedzica | Ursa Minor | UMi | 15Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +75° |
Smok | Draco | Dra | 17Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +65° |
Wielka Niedźwiedzica | Ursa Maior | UMa | 11Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +55° |
Żyrafa | Camelopardalis | Cam | 06Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +70° |
Tab. 2. Gwiazdozbiory wschodzące i zachodzące w Polsce.
Uwaga: W Tab. 2. zamieszczono gwiazdozbiory widoczne w Polsce nawet tylko częściowo, lub w małym fragmencie, niekiedy praktycznie pozbawionym jasnych gwiazd (np. Centaur).
Jesienne
Nazwa polska | Nazwa łacińska | Skrót | Rektascencja | Deklinacja |
---|---|---|---|---|
Andromeda | Andromeda | And | 01Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +40° |
Baran | Aries | Ari | 02Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +20° |
Byk | Taurus | Tau | 04Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +15° |
Erydan | Eridanus | Eri | 04Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -25° |
Feniks | Phoenix | Phe | 01Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -50° |
Gołąb | Columba | Col | 06Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -35° |
Malarz | Pictor | Pic | 05Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -55° |
Orion | Orion | Ori | 05Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +00° |
Perseusz | Perseus | Per | 03Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +45° |
Piec | Fornax | For | 03Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -30° |
Ryby | Pisces | Psc | 01Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +10° |
Rylec | Caelum | Cae | 05Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -40° |
Rzeźbiarz | Sculptor | Scl | 00Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -30° |
Trójkąt | Triangulum | Tri | 02Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +30° |
Wieloryb | Cetus | Cet | 01Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -10° |
Woźnica | Auriga | Aur | 06Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +40° |
Zając | Lepus | Lep | 05Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -20° |
Zegar | Horologium | Hor | 03Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -50° |
Zimowe
Nazwa polska | Nazwa łacińska | Skrót | Rektascencja | Deklinacja |
---|---|---|---|---|
Bliźnięta | Gemini | Gem | 07Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +20° |
Hydra | Hydra | Hya | 10Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -20° |
Jednorożec | Monoceros | Mon | 07Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -05° |
Kompas | Pyxis | Pyx | 09Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -30° |
Lew | Leo | Leo | 10Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +15° |
Mały Lew | Leo Minor | LMi | 10Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +35° |
Mały Pies | Canis Minor | CMi | 07Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +05° |
Pompa | Antlia | Ant | 10Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -35° |
Puchar | Crater | Crt | 11Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -15° |
Rak | Cancer | Cnc | 08Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +20° |
Rufa | Puppis | Pup | 07Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -35° |
Ryś | Lynx | Lyn | 08Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +45° |
Sekstant | Sextans | Sex | 10Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +00° |
Wielki Pies | Canis Maior | CMa | 07Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -20° |
Żagiel | Vela | Vel | 09Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -50° |
Wiosenne
Nazwa polska | Nazwa łacińska | Skrót | Rektascencja | Deklinacja |
---|---|---|---|---|
Centaur | Centaurus | Cen | 13Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -50° |
Herkules | Hercules | Her | 17Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +30° |
Korona Północna | Corona Borealis | CrB | 16Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +30° |
Kruk | Corvus | Crv | 12Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -20° |
Ołtarz | Aquila | Aql | 17Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -55° |
Panna | Virgo | Vir | 13Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +00° |
Psy Gończe | Canes Venatici | CVn | 13Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +40° |
Skorpion | Scorpius | Sco | 16Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -30° |
Waga | Libra | Lib | 15Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -15° |
Warkocz Bereniki | Coma Berenices | Com | 13Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +20° |
Wąż | Serpens | Ser | 17Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +6° |
Głowa węża | Serpens Caput | Zachodnia część | ||
Ogon węża | Serpens Cauda | Wschodnia część | ||
Węgielnica | Norma | Nor | 16Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -50° |
Wężownik | Ophiuchs | Oph | 17Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -05° |
Wilk | Lupus | Lup | 15Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -45° |
Wolarz | Booties | Boo | 14Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +30° |
Letnie
Nazwa polska | Nazwa łacińska | Skrót | Rektascencja | Deklinacja |
---|---|---|---|---|
Delfin | Delphinus | Del | 20Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +15° |
Indianin | Indus | Ind | 22Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -60° |
Jaszczurka | Lacerta | Lac | 22Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +45° |
Korona Południowa | Corona Australis | CrA | 19Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -40° |
Koziorożec | Capricornus | Cap | 21Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -20° |
Lisek | Vulpecula | Vul | 20Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +25° |
Luneta | Telescopium | Tel | 19Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -50° |
Lutnia | Lyra | Lyr | 19Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +35° |
Łabędź | Cygnus | Cyg | 20Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +40° |
Mikroskop | Microscopium | Mic | 21Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -35° |
Orzeł | Ara | Ara | 19Indeks górny hh 30Indeks górny mm | +05° |
Pegaz | Pegasus | Peg | 23Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +20° |
Ryba Południowa | Piscis Austrinus | PsA | 22Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -30° |
Strzała | Sagitta | Sge | 20Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +20° |
Strzelec | Sagittarius | Sgr | 19Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -25° |
Tarcza | Scutum | Sct | 18Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -10° |
Wodnik | Aquarius | Aqr | 22Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -10° |
Źrebię | Equuleus | Equ | 21Indeks górny hh 00Indeks górny mm | +10° |
Żuraw | Grus | Gru | 22Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -45° |
Tab. 3. Gwiazdozbiory okołobiegunowe południowe – niewidoczne z Polski.
Nazwa polska | Nazwa łacińska | Skrót | Rektascencja | Deklinacja |
---|---|---|---|---|
Cyrkiel | Cyrcinus | Cir | 15Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -65° |
Góra Stołowa | Mensa | Men | 05Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -80° |
Kameleon | Chamaeleon | Cha | 10Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -80° |
Kil | Carina | Car | 09Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -60° |
Krzyż Południa | Crux | Cru | 12Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -60° |
Mucha | Musca | Mus | 12Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -70° |
Oktant | Octans | Oct | 21Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -85° |
Paw | Pavo | Pav | 19Indeks górny hh 30Indeks górny mm | -65° |
Ptak Rajski | Apus | Aps | 16Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -75° |
Ryba Latająca | Volans | Vol | 08Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -70° |
Sieć | Reticulum | Ret | 04Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -60° |
Trójkąt Południowy | Triangulum Australe | TrA | 16Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -65° |
Tukan | Tucana | Tuc | 00Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -65° |
Wąż Wodny | Hydrus | Hyi | 02Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -70° |
Złota Ryba | Dorado | Dor | 05Indeks górny hh 00Indeks górny mm | -60° |
Słowniczek
(ang.: equinox) jeden z dwóch punktów na sferze niebieskiej, w których przecina się równik niebieski i ekliptyka: punkt równonocy wiosennej (punkt Barana) lub jesiennej (punkt Wagi). W momencie, gdy Słońce znajduje się w tym punkcie dzień jest równy nocy.
(ang.: ecliptic) okrąg wyznaczający pozorny ruch Słońca po sferze niebieskiej w ciągu roku.
(ang.: magnitude) jednostka używana w astronomii do określania jasności obiektów na niebie. Im większa wartość magnitudo, tym słabsza jasność obiektu. Księżyc w pełni to -12,74 mag, Wenus – najjaśniejsza z planet obserwowana z Ziemi ma -4,6 mag. Ludzkie zdrowe oko dostrzega jasności do +6 mag.