Filozoficzne koncepcje psychē

Problem psychē, którą psychologia współczesna rozumie jako „psychikę”, zaś tradycyjna filozofia jako „duszę”, pojawia się w filozofii w wyniku przeciwstawienia sobie człowieka i świata przyrody. Człowiek posiada ciało i z tego powodu jest częścią przyrody, ale podejmuje również decyzje i działania, które dotyczą moralności. Czy działania te są uwarunkowane przez jego przyrodniczą, czyli biologiczną naturę (naturalizmnaturalizmnaturalizm)? Sokrates nie zgadzał się z tym poglądem. Uważał, że człowiek posiada duszę – psychē – która pozwala mu na kierowanie się w życiu nie popędami, lecz rozumem.

To pierwsze odróżnienie życia psychicznego człowieka od przyrody dotyczy więc przede wszystkim moralności – poznania natury wartości oraz działania w zgodzie z rozumem – które według Sokratesa charakteryzuje człowieka.

Koncepcja duszy znalazła swoje rozwinięcie u Platona. Uznał on, że dusza spełnia dwie zasadnicze funkcje. Po pierwsze, w całej przyrodzie dusza jest czynnikiem życia – ożywia martwą z natury materię. U człowieka, oprócz biologicznej, dusza pełni również funkcję rozumną (którą możemy również określić jako psychologiczną). Realizuje się ona w epistemologii i dzięki niej człowiek poznaje rzeczywistość, a także ma swoją rolę w etyce.

R1QMH0v9n0WI8

Ilustracja przedstawia dwa skrzydlate konie, które ciągną rydwan z brodatym mężczyzną.

Źródłem moralności jest panowanie przez rozum nad naturalnymi popędami człowieka.

Starożytny spór o duszę prowadził do pytania o naturę człowieka. Możemy uznać go za część przyrody, której działanie jest uwarunkowane jej prawami (naturalizm). Albo też – za Sokratesem i Platonem – stwierdzić, że za sprawą rozumnej duszy człowiek przekracza przyrodę więc ani poznanie, ani działanie nie są przez nią uwarunkowane (antynaturalizmantynaturalizmantynaturalizm).

Filozoficzne koncepcje świadomości

Spór naturalizmu z antynaturalizmem powraca w filozofii nowożytnej, dotyczy on jednak nie duszy, lecz nowej kategorii – świadomości. Jej źródłem jest metafizykametafizykametafizyka XVII‑wiecznego filozofa, René Descartesa (Kartezjusza). W odróżnieniu od obiektywistyobiektywizmobiektywisty Platona, Kartezjusz był sceptykiem (sceptycyzm metodycznysceptycyzm metodycznysceptycyzm metodyczny). Nie możemy, jak uważał, dostatecznie uzasadnić twierdzenia, że nasze poznanie w sposób adekwatny odnosi się do rzeczywistości. Doszedł jednak do wniosku, że jest jedna rzecz, w którą nie sposób zwątpić – świadomość własnego istnienia.

Rm0Yud8Ayp1KU

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Kartezjusz odwrócił zatem pogląd na poznanie – to nie zewnętrzna wobec świadomości rzeczywistość, lecz sama świadomość jest jedynym pewnym przedmiotem poznania, ponieważ tylko ona dana jest w sposób bezpośredni.

ROSMK7xXcgFw5

Ilustracja przedstawia schemat ukazujący ognisko i człowieka. Stopa człowieka jest blisko ogniska. Opisaną literami linią ukazany jest proces odczuwania bólu, który prowadzi od stopy do mózgu.

Kartezjusz przedstawia więc nową koncepcję podmiotu. Cechą odróżniającą go od przyrody nie jest już posiadanie rozumnej duszy, lecz samoświadomość, która polega na tym, że podmiot zdaje sobie sprawę z procesów myślowych, które zachodzą w jego wnętrzu. Kolejną własnością podmiotu kartezjańskiego jest autonomia – myślenie w koncepcji Kartezjusza okazuje się całkowicie niezależnie od ciała, tj. od wszelkich uwarunkowań biologicznych (dualizm psychofizycznydualizm psychofizycznydualizm psychofizyczny). Znajdujące się w świadomości treści psychiczne, które są przedmiotem poznania – myśli, przedstawienia przedmiotów, pojęcia (Kartezjusz nazywał je ideami) – nie pochodzą z zewnętrznej wobec podmiotu rzeczywistości, lecz są wrodzone (natywizm).

RpzPGE5PynqMA

Obraz przedstawia zatokę portową. Jest zamglona. Przy porcie są zacumowane statki. Na wodzie płyną mniejsze łodzie. Dominują odcienie koloru niebieskiego z elementem czerwieni, która pada od wschodzącego słońca.

Inną koncepcję życia psychicznego człowieka przedstawił w XVII w. John Locke. W przeciwieństwie do Kartezjusza, który przeciwstawił świadomość przyrodzie, Locke uznał umysł za jej element. Naturalizm Locke’a wyrażał się w poglądzie, że umysł jest pierwotnie niezapisaną tablicą (łac. tabula rasa), zaś wszystkie idee pochodzą z zewnętrznego wobec niego środowiska i dostają się do umysłu za pomocą zmysłów (empiryzm genetycznyempiryzm genetycznyempiryzm genetyczny). Następnie umysł łączy ze sobą najprostsze idee za pomocą praw asocjacji (asocjacjonizmasocjacjonizmasocjacjonizm), np. na zasadzie podobieństwa. W ten sposób Locke wywodził całą posiadaną przez człowieka wiedzę z wrażeń zmysłowych.

Powstanie psychologii

Psychologia wyodrębniła się jako nauka w XIX w. Jej przedmiotem było życie psychiczne człowieka, ale to filozofia ukształtowała dwa główne kierunki jego rozumienia – czynności poznawcze oraz podejmowane przez człowieka działania.

Za umowny początek psychologii możemy uznać 1879 r., gdy Wilhelm Wundt założył w Lipsku pierwsze laboratorium psychologiczne. Psychologia eksperymentalna Wundta traktowała ludzką świadomość jako element przyrody (naturalizm) i z tego powodu była nauką empiryczną, opartą na introspekcjiintrospekcjaintrospekcji.

R116ZxkXKkzL3

Zdjęcie przedstawia drewnianą kukiełkę, które idzie, trzymając się prawą ręką za odcinek lędźwiowy kręgosłupa.

Zakładano, że podstawą świadomości są elementarne akty myślowe – „atomy świadomości” – takie jak wrażenia zmysłowe, akty myślowe, emocje, akty woli, które łączą się w bardziej skomplikowane całości. Pogląd ten, atomizm psychologiczny, łączył się ściśle z obecnym już u Locke’a asocjacjonizmem.

Pogląd, że świadomość składa się z pewnych elementarnych części zakwestionował filozof i psycholog, Franz Brentano. Odróżniał on akt psychiczny od jego treści.

Podstawową własnością psychiki jest to, że jej akty ukierunkowane są na znajdujące się poza nią przedmioty – Brentano nazwał tę własność intencjonalnością. Przedmiotem psychologii powinny być według niego tylko akty (nie ich treść), zaś filozofię chciał oprzeć na psychologii aktów. Poglądy Brentany znalazły szczególnie mocny oddźwięk w XIX‑wiecznej filozofii pod postacią psychologizmu. Było to stanowisko metodologiczne, które zakładało, że rzeczywistym przedmiotem dyscyplin filozoficznych (szczególnie logiki oraz teorii poznania) są akty psychiczne człowieka. W konsekwencji, jedynym dostępnym człowiekowi przedmiotem poznania okazuje się jego własna świadomość, zaś tworzona przez niego wiedza odzwierciedla jej strukturę.

Alternatywnym wobec psychologii eksperymentalnej i psychologii aktów Brentany, naturalistycznym kierunkiem psychologii stał się na początku amerykański (J. B. Watson, B. F. Skinner) i rosyjski (I. Pawłow) behawioryzm (ang. behaviour – zachowanie). Behawioryści odrzucali introspekcję, twierdząc, że niemożliwe jest naukowe – czyli empiryczne - badanie świadomości. Ograniczyli więc przedmiot psychologii do zachowania człowieka, które rozumieli jako reakcję na pochodzące ze środowiska bodźce.

R1dS8J2nuYLsZ

Ilustracja składa się z czterech części. Pierwsza część miskę pełną karmy oraz śliniącego się psa. Druga część przedstawia dzwoniący dzwonek i psa w neutralnej pozycji. Trzecia część przedstawia dzwoniący dzwonek, miskę pełną karmy i śliniącego się psa. Czwarta część przedstawia dzwoniący dzwonek i śliniącego się psa.

Trzecim, powstałym na początku XX w. nurtem psychologii była psychoanaliza. Wyrosła ona z praktyki terapeutycznej prowadzonej w Wiedniu przez Sigmunda Freuda. Psychoanaliza opiera się na założeniu, że motorem ludzkiej psychiki jest popęd seksualny –libido, który ograniczany jest przez normy i zakazy narzucane jednostce w okresie dojrzewania przez środowisko. Dynamika życia psychicznego człowieka jest nieświadoma. Polega na konflikcie między uwewnętrznionymi zasadami życia społecznego (superego) a popędami (id). „Ja” (ego), czyli świadomość, jest instancją pośredniczącą pomiędzy tymi dwoma biegunami ludzkiej psychiki. Świadome życie człowieka okazuje się u Freuda efektem mechanizmu psychicznego polegającego na tłumieniu konfliktu między id a superego. Głównym narzędziem ograniczania popędu jest sublimacja – przeniesienie popędu z zakazanego obiektu erotycznego na inny, społecznie akceptowany obiekt.

RV2TTgybhMPK7

Ilustracja przedstawia górę lodową, której większa część jest zanurzona w wodzie, a mniejsza wystaje na powierzchni. To, co wystaje nad poziomem wody, podpisane jest jako świadomość. Część góry lodowej na granicy powierzchni jest podpisana jako przedświadomość. Zanurzona część jest podpisana jako nieświadomość. Sama góra lodowa jest podzielona na trzy części: największą podpisaną jako superego oraz dwie mniejsze podpisane jako ego oraz id.

Dalszy rozwój psychologii w XX w. polegał na pojawieniu się nowych kierunków – jak psychologia humanistyczna, nowe nurty psychoanalizy i inne, a także na wyodrębnieniu szczegółowych pól badawczych – jak np. psychologia poznawcza, psychologia rozwoju człowieka.

Filozofia a psychologia: problem psychofizyczny

Psychologia wyrosła z zapoczątkowanej w XVII w. tradycji filozoficznej dotyczącej świadomości i umysłu. Szczególny wpływ miał na nią skrajny dualizm psychofizyczny Kartezjusza. Radykalne oddzielenie myślenia od cielesności sprawiało, że problematyczna stawała się kwestia relacji duszy do ciała. Skoro nie wywierają one na siebie żadnego wpływu, to jak wytłumaczyć, że człowiek działa na podstawie podejmowanych przez siebie decyzji oraz że odczucia cielesne – jak np. ból – zdają się wywoływać w nim pewne myśli?

Ten tak zwany problem psychofizyczny stanowi istotne wyzwanie dla całej współczesnej psychologii. Twórca psychologii eksperymentalnej, W. Wundt, posługiwał się stworzoną już w XVII w. koncepcją paralelizmu psychofizycznego. Głosiła ona, że świadomość i ciało nie są współzależne, ale istnieją na zasadzie współodpowiedniości. W języku psychologii empirycznej oznacza to, że szeregowi zjawisk psychicznych odpowiada analogiczny szereg zjawisk fizycznych. Z tego powodu obserwacja zjawisk fizycznych (bodźców i reakcji ciała na te bodźce) pozwala na pośrednią obserwację świadomości.

Paralelizm psychologiczny jest jedną z wielu prób rozwiązania problemu psychofizycznego, które zaistniały w filozofii i psychologii. Mówiąc najogólniej, zależą one od tego, czy uznamy, że myślenie jest niezależne od ciała (dualizm psychofizyczny), czy odrzucimy to założeniem twierdząc, jak np. XVIII‑wieczni materialiścimaterializmmaterialiści, że umysł w niczym nie różni się od ciała. Bez większej przesady można jednak powiedzieć, że dualizm psychofizyczny leży u podstaw znacznej części kierunków współczesnej psychologii. Został on zakwestionowany dopiero w drugiej połowie XX w. z perspektywy neurobiologii. Alternatywą dla dualizmu umysłu i ciała stała się koncepcja umysłu ucieleśnionego, według której myślenie uwarunkowane jest przez procesy biologiczne toczące się w organizmie człowieka oraz przez środowisko, które oddziałuje na nasz umysł za pomocą zmysłów.

Podsumowanie

• Problematyka psychologiczna obecna jest w filozofii od starożytności. Dotyczy czynności poznawczych oraz działania (w kontekście moralności) człowieka.

• Psychologia oddziela się od filozofii w XIX w.; wyrasta z zapoczątkowanych w XVII w. filozoficznych koncepcji świadomości i umysłu.

• Stanowiska filozoficzne dotyczące świadomości podzielić można na naturalistyczne i antynaturalistyczne.

• W swoich początkach psychologia jest naturalistyczna (psychologia eksperymentalna, psychoanaliza Freuda, behawioryzm). Nie cała psychologia jest jednak naturalistyczna.

• Jednym z podstawowych problemów filozoficznych w psychologii jest problem psychofizyczny, który dotyczy relacji umysłu do ciała.

Słownik