Tło historyczne

W Grecji na przełomie IV i III w. p.n.e. zaczynają działać tzw. hellenistyczne szkoły filozoficzne: stoicka, epikurejskaepikureizmepikurejska, sceptycka. Jak wiemy, już Sokrates w centrum swoich rozważań stawiał człowieka oraz problem jego dobra i szczęścia. To właśnie po Sokratesie greccy myśliciele omawianego okresu przejęli zainteresowanie etycznym, tj. praktycznym kierunkiem filozofii. Szukali sposobów na szczęśliwe, spokojne życie, niezależne od zewnętrznych wydarzeń, które w owym czasie były szczególnie burzliwe.

Stoicy

Rr09GnzmMOKwc1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę męskiego popiersia. To starszy mężczyzna. Ma gęste, układające się włosy. Jego twarz zdobi gęsta i długa broda.

Twórcą stoicyzmu był Zenon z Kition (333/332–262 r. p.n.e.), greckiej osady na Cyprze. Już we wczesnych latach życia zafascynował się myślą Sokratesa, a po przybyciu do Aten, ówczesnego centrum kultury hellenistycznej, zetknął się m.in. z platonikami i cynikami. Dzięki platonizmowi jego myśl zyskała głębię i solidność, od cyników zaś przejął praktyczne podejście do filozofii, którą traktował jako sztukę życia. Około 300 r. p.n.e. Zenon założył w Atenach własną szkołę, zwaną od Stoi Poikile – malowanego portyku, pod którym zbierali się jej członkowie – Stoą lub Portykiem. Jego naukę kontynuowali od końca IV i przez cały następny III w. p.n.e. kolejni nauczyciele stojący na czele szkoły: Kleantes z Assos i Chryzyp z Soloi.

Stoicyzm zrodzony w starożytnej Grecji cieszył się popularnością aż do początków naszej ery. Ostatnim i ważnym etapem jego rozwoju była tzw. rzymska lub nowa szkoła stoicka działająca na terenie Cesarstwa Rzymskiego (I–II w. n.e.).

Z oryginalnych pism ateńskich stoików pozostały jedynie nieliczne fragmenty, stąd wiedza na temat ich nauczania pochodzi z licznych i dobrze zachowanych dzieł stoików rzymskich oraz zapisów żyjącego w III w. n.e. historiografa, Diogenesa Laertiosa, autora Żywotów i poglądów słynnych filozofów.

Wybrani przedstawiciele rzymskiej szkoły stoickiej

Poglądy stoików

Stoicy odrzucili teorię idei Platona oraz metafizykę Arystotelesa i nie uznawali istnienia jakiejkolwiek rzeczywistości ponadzmysłowej. Ich filozofia była materialistyczna, toteż wymagała innego podziału niż zaproponowany przez Sokratesa.

W konsekwencji stoicy wyodrębnili trzy działy wiedzy filozoficznej:

• etykę  (naukę o najwyższym dobru).

• fizykę  (naukę o zasadach i prawach rządzących światem przyrody, zwanym po grecku phýsis),

• logikę (naukę o poznaniu),

Etyka

Filozofia stoicka koncentrowała się wokół etyki, która stawiała pytanie o najwyższe dobro człowieka i główny cel ludzkiego działania. Było to pytanie zasadnicze dla wszystkich greckich systemów etycznych, te zaś zgodnie twierdziły, że najwyższym dobrem i celem w życiu człowieka jest szczęście (gr. eudaimonía).

Czytamy w Rozmyślaniach Marka Aureliusza:

Stoicka teoria afektów łączyła się bezpośrednio z pogardą dla dóbr zewnętrznych. Należy całkowicie się uwolnić nie tylko od uczuć, lecz także od pragnienia wszelkich rzeczy, które mają pozorną wartość. Według stoików zaś, pozbawione istotnej wartości jest wszystko, co nie dotyczy rozumu i nie wspomaga rozumnej natury człowieka, a więc: bogactwo, zaszczyty, sława, a nawet uroda, zdrowie czy życie! Ludzkie dobro wiąże się z dobrem rozumu i nie zależy od żadnych innych rzeczy. Podkreślał to Seneka:

Pogarda dla dóbr zewnętrznych wiązała się z przekonaniem o samowystarczalności człowieka, zwanej autarkiąautarkiaautarkią (gr. autárkeia – samowystarczalność, niezależność, wewnętrzna wolność). Samowystarczalność głosili już cynicy, a Diogenes z Synopy własnym życiem starał się udowodnić, że autarkia jest dostępna dla każdego, kto uwolni się od wszelkich potrzeb, trosk i namiętności, a słucha jedynie głosu własnej rozumnej natury. Ideał autarkii przejęli stoicy, twierdząc, że szczęście zależy wyłącznie od samego człowieka i nie podlega zewnętrznym czynnikom. Żadne zmiany losu i kaprysy fortuny nie mogą mieć na nie wpływu. Marek Aureliusz pisał:

R1KfNmottoMvk1

Zdjęcie przedstawia pomnik. Na kamiennym postumencie znajduje się koń. Ma uniesione prawe, przednie kopyto. Na koniu siedzi młody mężczyzna. Jest ubrany w togę. Ma uniesioną prawą rękę, jakby kogoś pozdrawiał. Pomnik znajduje się na placu. W tle widać budynki.

Człowiek rozumny powinien dbać nie tylko o siebie, lecz także o innych i to bez względu na ich pochodzenie. Nie zamyka się w granicach własnej ojczyzny, lecz jest obywatelem świata. Twierdzenia stoików już w starożytności nazywane były paradoksami, tj. twierdzeniami sprzecznymi ze zdrowym rozsądkiem. Paradoksem więc było przekonanie o możliwości wyzbycia się uczuć czy pełnej niezależności od jakichkolwiek rzeczy zewnętrznych itp. Najbardziej kontrowersyjnym spośród stoickich twierdzeń był paradoks mędrca. Zgodnie z nauką stoików, mędrzec to człowiek doskonały, który żyje w całkowitej harmonii z rozumem. Prawdziwie wolny, posiada wszelkie bogactwa i szczęście: jego wolność jest wolnością od jakichkolwiek pragnień i wzruszeń, bogactwo oznacza bogactwo ducha, zaś szczęście wynika z doskonałości moralnej. Do pełnego zadowolenia mędrzec nie potrzebuje żadnych ludzi ani rzeczy. Seneka pouczał:

Mędrzec nie potrzebuje też pomocy bogów, bo jest tak doskonały, że niemal im równy:

Stoikom zarzucano, że ideał mędrca jest nierealny. Seneka odpowiadał:

Doskonałość mędrca wieńczy stan apatiiapatiaapatii (z gr. niedoznawanie). Oznaczał on wykorzenienie wszelkich uczuć i namiętności i był stanem doskonałego szczęścia.

Stoikom rzymskim, którzy interesowali się głównie problemami etycznymi, bliższe były uduchowione poglądy Platona. Platoński arystokratyzm ducha doskonale pasował do stoickiej filozofii podkreślającej wartość cnoty i rozumu. O wyższości ludzkiego ducha nad ciałem nieraz pisał Seneka:

Fizyka

Greccy stoicy byli materialistami, uważali więc, że wszystko – i ciało, i duch – jest materialne. Uznając, że świat ma jednolitą budowę, przeciwstawili się dualizmowi Platona i Arystotelesa, tj. rozróżnieniu na rzeczywistość duchową i cielesną – ich system był monistyczny (z gr. mónos – sam, jeden). Świat nie tylko w całości składa się z materii: jest też doskonały i nie ma w nim miejsca na przypadek. Dzieje się tak dlatego, że całą rzeczywistość przenika pierwiastek rozumny, a rozum, zwany przez stoików logosem, ma boski charakter. Bóg‑Logos, znajdując się wewnątrz świata, kształtuje go i nim rządzi. Jest opatrznością troszczącą się, aby wszystko było jak najlepsze i najpiękniejsze, oraz przeznaczeniem, tj. nieuchronną koniecznością – za jego sprawą wszystko działo się, dzieje i dziać będzie w ściśle określony sposób, nawet najmniejsze wydarzenie jest konieczne i z góry ustalone.

Nieruchomy Poruszyciel Arystotelesa, choć wprawiał wszystko w ruch, znajdował się na zewnątrz świata; oznacza to, że był wobec świata transcendentny.

Bóg stoików istnieje nie poza rzeczywistością materialną, ale w jej wnętrzu, jest więc w stosunku do świata immanentny (od łac. immanens – tkwiący w czymś). Zenon twierdził, że Bóg wypełnia wszechświat tak dokładnie, jak miód wypełnia pszczeli plaster. Koncepcja stoicka, według której Bóg tkwi we wszystkim i zarazem jest wszystkim, była zdecydowanie panteistycznapanteizmpanteistyczna.

Podobnie jak Heraklit, stoicy utożsamiali boski Logos z ogniem. Kontynuowali oni też myśl Heraklita o Wielkim Roku i cyklicznym zognieniu świata. Zgodnie z ich nauką, świat rodzi się, rozwija, a po określonym upływie czasu dobiega końca: następuje ogólny pożar, po którym wszystko się odradza. Nowa rzeczywistość w każdym szczególe (dotyczącym zarówno struktury, jak i zdarzeń) jest identyczna z poprzednią, zaś proces spalenia i odnowy świata powtarza się w nieskończoność.

Słownik