Przeczytaj
Sytuacja ludności żydowskiej w III Rzeszy i Generalnym Gubernatorstwie
Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r. sytuacja niemieckich Żydów uległa znacznemu pogorszeniu. Pozbawiono ich wtedy praw obywatelskich. Zakazano im zawierania związków małżeńskich z Niemcami (tzw. ustawy norymberskie z 1935 roku). Konfiskacie uległy ich majątki, ograniczono swobody obywatelskie. Część obywateli Trzeciej Rzeszy narodowości żydowskiej zmuszona została do emigracji. Do wybuchu wojny z Niemiec uciekło około 200 tys. Żydów. Punktem kulminacyjnym była noc z 9 na 10 listopada 1938 r., nazwana nocą kryształowąnocą kryształową. W wielu niemieckich miastach wybuchły pogromy – zginęło około 100 Żydów, zdewastowano około 200 synagog oraz wiele żydowskich sklepów.
Pierwsze gettogetto hitlerowcy założyli na ziemiach polskich. Powstało w październiku 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim w Generalnym GubernatorstwieGeneralnym Gubernatorstwie. Ogółem żydowskie dzielnice zamknięte powstały w niemal 600 polskich miastach. Panowały w nich fatalne warunki – choroby, głód i przeludnienie.
Największe getto w Generalnym Gubernatorstwie znajdowało się w Warszawie. Obszar oddzielony od reszty miasta murem miał powierzchnię 4 kmIndeks górny 22. Jesienią 1940 r. stłoczono tam 360 tys. osób. W styczniu 1941 r., po przewiezieniu Żydów z innych miejscowości, liczba jego mieszkańców wynosiła już 460 tys. W ciągu 20 miesięcy zmarło tam blisko 80 tys. osób. Na terenie Rzeszy największe getto Niemcy utworzyli w Łodzi, gdzie w 1940 r. zamknięto 200 tys. osób. Na zajętych przez Niemców terenach Rzeczypospolitej karano śmiercią zarówno Żydów opuszczających getto bez pozwolenia, jak i pomagających im Polaków. Po 1941 r. Niemcy stworzyli kilkanaście takich zamkniętych obszarów na Łotwie, Litwie, Białorusi i Ukrainie, a w 1944 r. również na Węgrzech. W czeskim mieście Terezin hitlerowcy założyli nawet getto pokazowe, które pozwalali wizytować delegacjom Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Warunki, jakie w nim panowały, były nieporównanie lepsze od tych, które istniały w pozostałych zamkniętych dzielnicach żydowskich.
Hitlerowcy zawłaszczali majątek żydowski, nazywając ten proceder aryzacjąaryzacją. W gettach wprowadzili przymus pracy, co pozwalało ludności żydowskiej łudzić się, że poczynaniami nazistów kieruje kalkulacja ekonomiczna.
Holokaust
Eksterminację Żydów nazywa się Holokaustem bądź zagładą (hebr. Szoah). Słowo „holokaust” po grecku oznacza całopalenie, ofiarę przeznaczoną bogom. Z oczywistych względów Żydzi nie używają więc tego terminu.
„Ostateczne rozwiązanie”
Po ataku Hitlera na ZSRS w czerwcu 1941 r. rozpoczął się kolejny etap eksterminacji ludności pochodzenia żydowskiego. W ślad za niemieckim wojskiem wkraczały jednostki EinsatzgruppenEinsatzgruppen. Do największych zbrodni tej formacji należała rzeź 33 tys. kijowskich Żydów w Babim Jarze. Na terenach okupowanych hitlerowcy pozwalali miejscowej ludności bezkarnie zabijać żydowskich sąsiadów, niekiedy wręcz inspirowali pogromy.
W dniu 20 stycznia 1942 r. na konferencji władz III Rzeszy w Wannsee na obrzeżach Berlina sformułowano wytyczne koordynujące „ostateczne rozwiązanie” (niem. Endlösung) kwestii żydowskiej. Postanowiono wtedy, żeby z całej Europy transportować Żydów do gett lub bezpośrednio do obozów zagładyobozów zagłady. Rozpoczęto likwidację zamkniętych dzielnic i deportacje ich mieszkańców m.in. do Auschwitz‑Birkenau, Majdanka i Treblinki.
Aby zatuszować zbrodniczy wymiar swojej działalności, naziści bardzo często stosowali eufemizmy. Nie pisali nigdy o mordowaniu, tylko o „ostatecznym rozwiązaniu” kwestii żydowskiej. Jeszcze w grudniu 1941 r. w pierwszym obozie śmierci założonym we wsi Chełmno nieopodal Koła hitlerowcy zaczęli zabijać w samochodach ciężarowych Żydów z okolicznych wsi. Ludzi zamykano w części bagażowej, do której kierowano spaliny. Od stycznia 1942 r. do Chełmna zaczęły napływać masowe transporty Żydów z gett z Kraju WartyKraju Warty, w tym z Łodzi. W Auschwitz‑Birkenau usprawniono metodę masowego zabijania, stosując trujący gaz cyklon B w komorach gazowych. Ciała zagazowanych poddawano kremacji.
Wiosną 1942 r. do obozów śmierci wywieziono Żydów z dystryktów krakowskiego, lubelskiego i galicyjskiego. Latem rozpoczęły się deportacje z getta w Warszawie. Obóz zagłady w Treblince (Treblinka II) wybudowano obok istniejącego w pobliżu obozu pracy (Treblinka I) specjalnie po to, by mordować w nim warszawskich Żydów. Codziennie mógł on przyjmować i zabijać 6 tys. ludzi (liczbę tę jednak jeszcze zwiększono, co spowodowało kłopoty organizacyjne i utrudniało sprawne działanie hitlerowców). W obozach śmierci w Treblince, Sobiborze i Bełżcu zgładzono ok. 1,7 mln Żydów. Z 650 gett istniejących na początku 1942 roku pod koniec tego roku zostało 60 i to jedynie w postaci szczątkowej. W połowie 1943 r. zlikwidowano ostatecznie dzielnice żydowskie w Warszawie, we Lwowie i w Białymstoku. Getto w Łodzi zlikwidowano w sierpniu 1944 r., wywożąc około 70 tys. osób do Auschwitz‑Birkenau. Szacuje się, że hitlerowcy w trakcie wojny zamordowali od 5 do 6 mln Żydów, czyli ponad połowę Żydów europejskich, w tym ok. 90% (czyli prawie 3 mln) polskich Żydów.
Polacy wobec Zagłady
Zagłada Żydów została zaplanowana i metodycznie przeprowadzona przez hitlerowców przede wszystkim na ziemiach polskich. Za pomoc Żydom groziła tam śmierć całej rodzinie. Mimo to wielu Polaków odważyło się pomagać. Niektórzy ukrywali ich odpłatnie: czasem dlatego, że sami byli zbyt biedni, aby ich wyżywić, a niekiedy po to, żeby zarobić. W takich sytuacjach granicą człowieczeństwa był moment, gdy ukrywanym kończyły się pieniądze.
Ukrywanie dzieci żydowskich rodziło niekiedy problemy natury etycznej. Aby przeżyć, dzieci te musiały się jak najmniej wyróżniać, wychowywano je więc w wierze chrześcijańskiej. Za cenę życia traciły, często na zawsze, swoją żydowską tożsamość. Niektórzy badacze wskazują, że nie ma prostego przełożenia między antysemityzmem a postawą wobec Zagłady, gdyż wielu spośród tych, którzy przed wojną mieli negatywny stosunek do Żydów, w czasie wojny ratowało
lub pomagało ich ratować. Z drugiej strony nie brakowało szmalcownikówszmalcowników, którzy szantażowali Żydów i wydawali ich członkom GestapoGestapo dla pieniędzy. Dla osób żydowskiego pochodzenia bolesna była też obojętność na ich los, której doświadczali nieraz w kontaktach z Polakami. Sądy państwa podziemnego wydawały na szmalcowników wyroki śmierci, traktując ich jako kolaborantówkolaborantów. W 1942 r. powstała Rada Pomocy Żydom „Żegota”Rada Pomocy Żydom „Żegota”, której przewodniczącą została pisarka Zofia Kossak‑Szczucka.
Wielu Polaków w latach 1939‑1945 pomagało ludności żydowskiej. Nie każdemu, kto udzielił pomocy, udało się przeżyć. Wśród tych osób znalazła się rodzina Ulmów, która przez ponad rok w swoim gospodarstwie ukrywała ośmiu Żydów. W wyniku donosu Żydów odkryto i rozstrzelono. Taki sam los spotkał też członków rodziny: Józefa i Marię Ulmów oraz szóstkę ich dzieci.
Żydów ratowała też związana z „Żegotą” rodzina Żabińskich, która prowadziła warszawskie ZOO. Ona jednak nie przypłaciła tego życiem. Żabińscy pomagali uciekinierom, którzy wyszli z getta bądź ich kryjówka została odkryta. W opuszczonych pawilonach i klatkach ukrywali osoby w potrzebie. Dzięki działalności rodziny Żabińskich około 300 Żydom udało się przeżyć wojnę. Polacy pomagali też w inny sposób. Za przykład może posłużyć aktywność działaczki społecznej Ireny Sendlerowej. Od początku okupacji niemieckiej była ona mocno zaangażowana w niesienie pomocy, głównie Żydom. Odwiedzała getto, do którego wnosiła produkty pierwszej potrzeby, takie jak ubrania, żywność czy leki. Wraz z „Żegotą” i inni organizacjami udało jej się uchronić przed śmiercią ponad 2 tys. żydowskich dzieci.
Po wojnie Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował ludzi pomagających Żydom w czasach Zagłady tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Wśród osób, którym przyznano ten tytuł, najwięcej jest Polaków (prawie 6 tys. spośród ponad 20 tys. odznaczonych). Ratowali oni Żydów mimo zagrożenia nie tylko ze strony Niemców, lecz także swoich sąsiadów, donoszących do Gestapo z powodu uprzedzeń czy strachu przed represjami okupanta lub ze zwykłej podłości.
Słownik
wydzielona część miasta, zwykle zamieszkana przez mniejszość etniczną; pierwsze getta żydowskie powstały w średniowieczu w miastach Europy Zachodniej, a słowo „getto” wywodzi się od nazwy żydowskiej dzielnicy w Wenecji, w której władze nakazały zamieszkać miejscowym Żydom w 1516 r.; getta zakładane przez hitlerowców miały charakter zamknięty – Żydzi mogli przebywać jedynie w zamkniętej strefie, otoczonej murem (Warszawa, Kraków) lub zasiekami z drutu kolczastego, a niekiedy tylko z wyznaczonymi granicami; za przekroczenie ich groziła im kara śmierci, podobnie jak Polakom za pomoc udzieloną Żydom; celem tworzenia takich dzielnic były „oczyszczenie” reszty ziem z ludności niearyjskiej i sprawniejsza jej eksterminacja
(niem. arisierung) całkowite wykluczenie Żydów z życia politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego przez zmuszenie ich do emigracji lub fizyczną likwidację;
jednostki policyjne w czasie II wojny światowej, do których zadań należało mordowanie Żydów, Cyganów i jeńców;
jednostka administracyjno‑terytorialna utworzona przez Trzecią Rzeszę na podstawie dekretu Adolfa Hitlera z 12 października 1939 r., obejmująca część okupowanego przez Niemcy terytorium II Rzeczypospolitej, która nie została włączona bezpośrednio przez Trzecią Rzeszę; Generalne Gubernatorstwo było strukturą całkowicie podporządkowaną Niemcom, powstało niezgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym; naczelną władzę sprawował generalny gubernator mający swą siedzibę w Krakowie; istniało od 1939 do 1945 r.
skrót od niemieckiej nazwy Geheime Staatspolizei (tajna policja państwowa) – utworzona w 1933 r. policja polityczna Trzeciej Rzeszy, połączona w 1935 r. z SS (paramilitarną organizacją nazistowską, podlegającą partii nazistowskiej)
(z franc. collaboration – współpraca, od łac. collaborare – współpracować) pierwotnie oznaczała współpracę, z czasem nabrała negatywnego wydźwięku współpracy z wrogiem, zdrady; kolaborant to osoba dopuszczająca się kolaboracji
(niem. Wartheland) określenie administracyjne stosowane przez niemieckich okupantów na określenie zachodnich ziem II Rzeczypospolitej bezpośrednio anektowanych do Trzeciej Rzeszy podczas II wojny światowej; były to tereny Wielkopolski i okolic Łodzi, a głównym założeniem hitlerowskiej polityki była ich szybka germanizacja m.in. eksterminację polskiej ludności oraz zasiedlenia Kraju Warty sprowadzanymi z innych ziem Niemcami
pogrom Żydów w Trzeciej Rzeszy sprowokowany i dokonany przy akceptacji władz nazistowskich w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r.
(obóz śmierci) obóz zbudowany w celu prowadzenia masowej eksterminacji ludności; przywożeni do niego więźniowie byli od razu mordowani przy użyciu specjalnych urządzeń; w obozach zagłady zamieszkiwała tylko niewielka grupa więźniów zajmujących się segregacją ubrań ofiar, spalaniem zwłok i wykonywaniem prac porządkowych (tzw. Sonderkomando)
polska humanitarna organizacja podziemna działająca w latach 1942–1945, jako organ polskiego rządu na uchodźstwie; jej zadaniem było organizowanie pomocy dla Żydów w gettach oraz poza nimi; kryptonim „Żegota” nadała Radzie Zofia Kossak‑Szczucka, czerpiąc z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza, Żegota był w Dziadach epizodyczną postacią, więźniem opowiadającym o atmosferze strachu panującej na Litwie
człowiek szantażujący ukrywających się Żydów i wymuszający zapłatę za milczenie lub wydający ich władzom okupacyjnym za pieniądze; zjawisko szamlcownictwa występowało najczęściej w dużych miastach; słowo wywodzi się od niemieckiego Schmalz (smalec) - „szmalec, szmal”, co w przedwojennej gwarze złodziejskiej znaczyło „pieniądze użyte bez przestrzegania przepisów prawa”
Słowa kluczowe
II wojna światowa, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją, Żydzi, getto, Holokaust, obóz zagłady, Auschwitz-Birkenau, cyklon B, „Żegota”, Sprawiedliwi wśród Narodów Świata
Bibliografia
W. Bartoszewski, Pisma wybrane, t. 1, 1942–1957, Kraków 2007.
W. Bartoszewski, Polacy, Żydzi, okupacja, Kraków 2016.
S. Korboński, Polacy, Żydzi i Holocaust, Instytut Pamięci Narodowej 2011.