Sytuacja ludności żydowskiej w III Rzeszy i Generalnym Gubernatorstwie

Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r. sytuacja niemieckich Żydów uległa znacznemu pogorszeniu. Pozbawiono ich wtedy praw obywatelskich. Zakazano im zawierania związków małżeńskich z Niemcami (tzw. ustawy norymberskie z 1935 roku). Konfiskacie uległy ich majątki, ograniczono swobody obywatelskie. Część obywateli Trzeciej Rzeszy narodowości żydowskiej zmuszona została do emigracji. Do wybuchu wojny z Niemiec uciekło około 200 tys. Żydów. Punktem kulminacyjnym była noc z 9 na 10 listopada 1938 r., nazwana nocą kryształowąnoc kryształowanocą kryształową. W wielu niemieckich miastach wybuchły pogromy – zginęło około 100 Żydów, zdewastowano około 200 synagog oraz wiele żydowskich sklepów.

Pierwsze gettogettogetto hitlerowcy założyli na ziemiach polskich. Powstało w październiku 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim w Generalnym GubernatorstwieGeneralne GubernatorstwoGeneralnym Gubernatorstwie. Ogółem żydowskie dzielnice zamknięte powstały w niemal 600 polskich miastach. Panowały w nich fatalne warunki – choroby, głód i przeludnienie.

RTZHssBMhV2qw1

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia ulicę Smoczą w warszawskim getcie. Po obu stronach ulicy znajdują się wysokie kamienice. Na ulicy jest wielu ludzi obu płci i w różnym wieku, którzy tworzą tłum. Na pierwszym planie znajduje się bazar składający się ze stołów, na których są wyłożone produkty na sprzedaż. Za stołami siedzą kobiety, a z drugiej strony stoją osoby zainteresowane kupnem towarów.

Największe getto w Generalnym Gubernatorstwie znajdowało się w Warszawie. Obszar oddzielony od reszty miasta murem miał powierzchnię 4 kmIndeks górny 2². Jesienią 1940 r. stłoczono tam 360 tys. osób. W styczniu 1941 r., po przewiezieniu Żydów z innych miejscowości, liczba jego mieszkańców wynosiła już 460 tys. W ciągu 20 miesięcy zmarło tam blisko 80 tys. osób. Na terenie Rzeszy największe getto Niemcy utworzyli w Łodzi, gdzie w 1940 r. zamknięto 200 tys. osób. Na zajętych przez Niemców terenach Rzeczypospolitej karano śmiercią zarówno Żydów opuszczających getto bez pozwolenia, jak i pomagających im Polaków. Po 1941 r. Niemcy stworzyli kilkanaście takich zamkniętych obszarów na Łotwie, Litwie, Białorusi i Ukrainie, a w 1944 r. również na Węgrzech. W czeskim mieście Terezin hitlerowcy założyli nawet getto pokazowe, które pozwalali wizytować delegacjom Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Warunki, jakie w nim panowały, były nieporównanie lepsze od tych, które istniały w pozostałych zamkniętych dzielnicach żydowskich.

R1PiikcqKzivO

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia mur getta w Warszawie przy Pałacu Lubomirskich w maju 1941 roku. Jest on wysoki i zbudowany z kamienia, ma u góry przyczepiony drut kolczasty. Za murem znajduje się wyasfaltowana ulica, po której poruszają się ludzie, dorożki konne, samochody, a po torach tramwaje. Po drugiej stronie ulicy znajduje się pałac Lubomirskich. Składa się on z kolumn i portali na parterze, a na piętrze z balkonów i kolumnady. Ma płaski dach. Dalej widoczna jest zabudowa dzielnicy żydowskiej - liczne kilkupiętrowe kamienice.

Hitlerowcy zawłaszczali majątek żydowski, nazywając ten proceder aryzacjąaryzacjaaryzacją. W gettach wprowadzili przymus pracy, co pozwalało ludności żydowskiej łudzić się, że poczynaniami nazistów kieruje kalkulacja ekonomiczna.

R1DuwVidYhjmf

Zdjęcie przedstawia siedzące pod ścianą kamienicy, głodujące dzieci w getcie warszawskim. Jest ich dwoje - starsza dziewczynka i młodszy chłopiec. Ubrani są w poszarpane ubrania, ich głowy owinięte są chustami, spod których wystają czarne włosy. Przed nimi stoi metalowy kubek.

RfQl9g0nIxOuq

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia szewca żydowskiego przy pracy w 1941 roku. Jest to starszy mężczyzna ubrany w płaszcz i czapkę na głowie. Na twarzy ma długi, siwy zarost. Pracuje on w pozycji siedzącej - w lewej ręce ma but, w prawej młotek. Obok niego stoi drewniany stół, na którym leżą buty. Przed mężczyzną leżą gotowe pary butów, a z prawej strony maszyna do szycia obuwia.

Warto wiedzieć

Holokaust

Eksterminację Żydów nazywa się Holokaustem bądź zagładą (hebr. Szoah). Słowo „holokaust” po grecku oznacza całopalenie, ofiarę przeznaczoną bogom. Z oczywistych względów Żydzi nie używają więc tego terminu.

R18ozohyJ4YUG

Zdjęcie przedstawia pomnik ofiar Holokaustu w Berlinie. Składa się on z wielu prostopadłościanów różnej wielkości ułożonych nieregularnie obok siebie - niektóre sześcienne bloczki są wyższe, niektóre niższe.

„Ostateczne rozwiązanie”

Po ataku Hitlera na ZSRS w czerwcu 1941 r. rozpoczął się kolejny etap eksterminacji ludności pochodzenia żydowskiego. W ślad za niemieckim wojskiem wkraczały jednostki EinsatzgruppenEinsatzgruppenEinsatzgruppen. Do największych zbrodni tej formacji należała rzeź 33 tys. kijowskich Żydów w Babim Jarze. Na terenach okupowanych hitlerowcy pozwalali miejscowej ludności bezkarnie zabijać żydowskich sąsiadów, niekiedy wręcz inspirowali pogromy.

R1R5qQTsDWYiv1

Zdjęcie przedstawia willę przy Grosser Wannsee 56 przez 58. Przed willą znajduje się ogród. Budynek zbudowano z białego kamienia, posiada wejście znajdujące się pośrodku, które otacza kolumnada. Po prawej i lewej stronie drzwi znajdują się okna, ich górna część jest zaokrąglona. Na piętrze powyżej okna są prostokątne. Drugie piętro to węższa dobudówka znajdująca się na dachu pałacu, która w centralnej części zakończona jest ozdobnymi filarami skierowanymi do góry.

W dniu 20 stycznia 1942 r. na konferencji władz III Rzeszy w Wannsee na obrzeżach Berlina sformułowano wytyczne koordynujące „ostateczne rozwiązanie” (niem. Endlösung) kwestii żydowskiej. Postanowiono wtedy, żeby z całej Europy transportować Żydów do gett lub bezpośrednio do obozów zagładyobóz zagładyobozów zagłady. Rozpoczęto likwidację zamkniętych dzielnic i deportacje ich mieszkańców m.in. do Auschwitz‑Birkenau, Majdanka i Treblinki.

R133EN0wE0sKt1

Na czarno‑białej fotografii przedstawiona jest scena ładowania Żydów do pociągu do obozu zagłady w Treblince. Scena ma miejsce na rampie warszawskiego Umschlagplatzu. Przedstawiony jest pociąg składający się z wielu wagonów, do których niemieccy żołnierze wpychają ludzi narodowości żydowskiej. Inni żołnierze nadzorują to zdarzenie z dalszej odległości. Są oni ubrani w mundury, na głowie mają hełmy bądź czapki, w dłoniach trzymają broń długą.

Aby zatuszować zbrodniczy wymiar swojej działalności, naziści bardzo często stosowali eufemizmy. Nie pisali nigdy o mordowaniu, tylko o „ostatecznym rozwiązaniu” kwestii żydowskiej. Jeszcze w grudniu 1941 r. w pierwszym obozie śmierci założonym we wsi Chełmno nieopodal Koła hitlerowcy zaczęli zabijać w samochodach ciężarowych Żydów z okolicznych wsi. Ludzi zamykano w części bagażowej, do której kierowano spaliny. Od stycznia 1942 r. do Chełmna zaczęły napływać masowe transporty Żydów z gett z Kraju WartyKraj WartyKraju Warty, w tym z Łodzi. W Auschwitz‑Birkenau usprawniono metodę masowego zabijania, stosując trujący gaz cyklon B w komorach gazowych. Ciała zagazowanych poddawano kremacji.

Rd53j010zGjWx

Ilustracja przedstawia plan obozu zagłady w Bełżcu. Z jednej strony do obozu prowadzi torowisko, które kończy się koło głównego placu. Na nim znajduje się strażnica. Od głównego placu prowadzi wejście do komór gazowych. Po przeciwnej stronie od placu znajdują się maszyny wytwarzające gaz. Po bocznych stronach kreamatorium znajdują się liczne drzwi, którymi wynoszono zwłoki. Prowadzą one do znajdujących się po bokach grobów. Z obu stron placu głównego znajdują się dwa baraki dla obsługi.

Wiosną 1942 r. do obozów śmierci wywieziono Żydów z dystryktów krakowskiego, lubelskiego i galicyjskiego. Latem rozpoczęły się deportacje z getta w Warszawie. Obóz zagłady w Treblince (Treblinka II) wybudowano obok istniejącego w pobliżu obozu pracy (Treblinka I) specjalnie po to, by mordować w nim warszawskich Żydów. Codziennie mógł on przyjmować i zabijać 6 tys. ludzi (liczbę tę jednak jeszcze zwiększono, co spowodowało kłopoty organizacyjne i utrudniało sprawne działanie hitlerowców). W obozach śmierci w Treblince, Sobiborze i Bełżcu zgładzono ok. 1,7 mln Żydów. Z 650 gett istniejących na początku 1942 roku pod koniec tego roku zostało 60 i to jedynie w postaci szczątkowej. W połowie 1943 r. zlikwidowano ostatecznie dzielnice żydowskie w Warszawie, we Lwowie i w Białymstoku. Getto w Łodzi zlikwidowano w sierpniu 1944 r., wywożąc około 70 tys. osób do Auschwitz‑Birkenau. Szacuje się, że hitlerowcy w trakcie wojny zamordowali od 5 do 6 mln Żydów, czyli ponad połowę Żydów europejskich, w tym ok. 90% (czyli prawie 3 mln) polskich Żydów.

Rf9sGIbU67cxI

Na zdjęciu przedstawione są tory kolejowe prowadzące do obozu Auschwitz‑Birkenau w 1945 roku. Prowadzi do niego kilka równoległych torowisk. Łączą się one w jedno przed bramą wjazdową. Nad bramą znajduje się strażnica, na jej szczycie jest spadzisty dach. Po lewej i prawej stronie bramy znajdują się budynki obozu.

Polacy wobec Zagłady

Zagłada Żydów została zaplanowana i metodycznie przeprowadzona przez hitlerowców przede wszystkim na ziemiach polskich. Za pomoc Żydom groziła tam śmierć całej rodzinie. Mimo to wielu Polaków odważyło się pomagać. Niektórzy ukrywali ich odpłatnie: czasem dlatego, że sami byli zbyt biedni, aby ich wyżywić, a niekiedy po to, żeby zarobić. W takich sytuacjach granicą człowieczeństwa był moment, gdy ukrywanym kończyły się pieniądze.

R14wrZ9RTX3y51

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia grupę osób. Znajduje się na nim między innymi Stefania Tyryłło z córką Stanisławą Pawłowską‑Tyryłło i wnuczkami. Stefania Tyryłło to osoba po prawej stronie zdjęcia – to starsza kobieta o siwych włosach, na nosie ma okulary przeciwsłoneczne. Ubrana jest w jasną koszulkę, ciemny płaszcz, na szyi ma naszyjnik z korali. Obok niej znajduje się jej córka Stanisława. Jest to kobieta o ciemnych włosach, która nosi okulary, a na twarzy ma nieliczne zmarszczki. Ubrana jest w płaszcz. Dalej znajduje się pierwsza wnuczka Stefanii o ciemnych włosach. Ubrana jest w koszulę ze wzorami, na którą założony ma cienki, haftowany płaszcz. Druga wnuczka to dziewczyna w wieku nastoletnim. Ma ona na głowie czapkę spod której wystają ciemne włosy. Ubrana jest ona w bluzę zapiętą na suwak.

Ukrywanie dzieci żydowskich rodziło niekiedy problemy natury etycznej. Aby przeżyć, dzieci te musiały się jak najmniej wyróżniać, wychowywano je więc w wierze chrześcijańskiej. Za cenę życia traciły, często na zawsze, swoją żydowską tożsamość. Niektórzy badacze wskazują, że nie ma prostego przełożenia między antysemityzmem a postawą wobec Zagłady, gdyż wielu spośród tych, którzy przed wojną mieli negatywny stosunek do Żydów, w czasie wojny ratowało
lub pomagało ich ratować. Z drugiej strony nie brakowało szmalcownikówszmalcownikszmalcowników, którzy szantażowali Żydów i wydawali ich członkom GestapoGestapoGestapo dla pieniędzy. Dla osób żydowskiego pochodzenia bolesna była też obojętność na ich los, której doświadczali nieraz w kontaktach z Polakami. Sądy państwa podziemnego wydawały na szmalcowników wyroki śmierci, traktując ich jako kolaborantówkolaboracjakolaborantów. W 1942 r. powstała Rada Pomocy Żydom „Żegota”Rada Pomocy Żydom „Żegota”Rada Pomocy Żydom „Żegota”, której przewodniczącą została pisarka Zofia Kossak‑Szczucka.

Wielu Polaków w latach 1939‑1945 pomagało ludności żydowskiej. Nie każdemu, kto udzielił pomocy, udało się przeżyć. Wśród tych osób znalazła się rodzina Ulmów, która przez ponad rok w swoim gospodarstwie ukrywała ośmiu Żydów. W wyniku donosu Żydów odkryto i rozstrzelono. Taki sam los spotkał też członków rodziny: Józefa i  Marię Ulmów oraz szóstkę ich dzieci.

Żydów ratowała też związana z „Żegotą” rodzina Żabińskich, która prowadziła warszawskie ZOO. Ona jednak nie przypłaciła tego życiem. Żabińscy pomagali uciekinierom, którzy wyszli z getta bądź ich kryjówka została odkryta. W opuszczonych pawilonach i klatkach ukrywali osoby w potrzebie. Dzięki działalności rodziny Żabińskich około 300 Żydom udało się przeżyć wojnę. Polacy pomagali też w inny sposób. Za przykład może posłużyć aktywność działaczki społecznej Ireny Sendlerowej. Od początku okupacji niemieckiej była ona mocno zaangażowana w niesienie pomocy, głównie Żydom. Odwiedzała getto, do którego wnosiła produkty pierwszej potrzeby, takie jak ubrania, żywność czy leki. Wraz z „Żegotą” i inni organizacjami udało jej się uchronić przed śmiercią ponad 2 tys. żydowskich dzieci.

RwiGuc0mAs6mF

Zdjęcie przedstawia stronę z gazety - Biletynu Informacyjnego z 1943 roku z notatką o wykonaniu śmierci na szmalcowniku Janie Grabców. W górnej części znajduje się napis Biuletyn Informacyjny. Pod spodem znajdują się informacje, że został wydany on w Warszawie 2 września 1943 roku i że jest to numer 35. Pod spodem w dwóch kolumnach tekstu znajduje się treść obwieszczenia o skazanych na śmierć, w tym o Janie Grabcu.

Po wojnie Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował ludzi pomagających Żydom w czasach Zagłady tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Wśród osób, którym przyznano ten tytuł, najwięcej jest Polaków (prawie 6 tys. spośród ponad 20 tys. odznaczonych). Ratowali oni Żydów mimo zagrożenia nie tylko ze strony Niemców, lecz także swoich sąsiadów, donoszących do Gestapo z powodu uprzedzeń czy strachu przed represjami okupanta lub ze zwykłej podłości.

RK3qA0AEX5rpq

Ilustracja przedstawia kamień w ogrodzie Sprawiedliwych wśród Narodów Świata w Jerozolimie. Jest on dużej wielkości, obklejony jest mniejszą mozaiką. Jasne kamyki obok siebie tworzą tło, z kolei ciemne kamienie tworzą tekst. Tekst jest w języku hebrajskim, angielskim i niemieckim.

Słownik

Słowa kluczowe

II wojna światowa, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją, Żydzi, getto, Holokaust, obóz zagłady, Auschwitz-Birkenau, cyklon B, „Żegota”, Sprawiedliwi wśród Narodów Świata

Bibliografia

W. Bartoszewski, Pisma wybrane, t. 1, 1942–1957, Kraków 2007.

W. Bartoszewski, Polacy, Żydzi, okupacja, Kraków 2016.

S. Korboński, Polacy, Żydzi i Holocaust, Instytut Pamięci Narodowej 2011.