Mowa pogrzebowa w tradycji funeralnej

Obyczaj wygłaszania mów pogrzebowych istnieje w kulturze europejskiej od czasów starożytnych. W antycznej Grecji i Rzymie mówców na pogrzeby ważnych osobistości wybierali sami władcy, zaś w przypadku osób mniej zasłużonych rodziny oferowały znanym retorom sowite wynagrodzenie za uświetnienie pogrzebu mową. W kulturze polskiej największy rozkwit tego gatunku przypadł na czasy I Rzeczypospolitej. W czasie pogrzebów wybitnych magnatów mowy trwały czasem po kilka godzin (Juliusz A. Chrościcki, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974, s. 73.). Mowy schlebiały dumie osobistej szlachty i magnatów. Na pogrzebie wygłaszano pochwały pod adresem przybyłych, a przede wszystkim rodziny zmarłego. Podkreślano szczególnie ich pochodzenie wg mitycznych genealogii antycznych czy słowiańskich.

Współcześnie mowy najczęściej są elementem oficjalnych ceremonii pogrzebowych osób publicznych. Coraz częściej wygłasza się je na uroczystościach prywatnych w gronie rodziny i bliskich. Może się wydawać, że sposób pożegnania zmarłego jest kwestią osobistych uczuć, indywidualnego doboru słów. Jednak zarówno mowa pogrzebowa, jak i kazanie pogrzebowe to gatunki skonwencjonalizowaneskonwencjonalizowanyskonwencjonalizowane, tzn. podporządkowane zasadom retoryki, podobnie jak inne teksty funeralnetekst funeralnyteksty funeralne, np. trentrentren czy epitafiumepitafiumepitafium. Retoryka podpowiada, jakie tematy należy poruszyć w mowie pogrzebowej, w jakim stylu się wypowiadać, po jakie toposytopostoposy sięgnąć. Konwencjonalność pomaga mówcy uporządkować myśli i zachować kontrolę nad emocjami.

R1PGbEgp4WeTJ

Zdjęcie przedstawia kondukt żałobny. Wychodzi on z Katedry na Wawelu. Tłum ludzi otacza trumnę z ciałem Józefa Piłsudskiego. Trumna jest na wozie. Jest przykryta sztandarem. Wśród tłumu są licznie zgromadzeni biskupi, księża i wojskowi. W kondukcie, tuż za trumną, widać najbliższą rodzinę marszałka.

Mowa pogrzebowa jako komunikat

Mowa pogrzebowa, choć jest gatunkiem mówionym, rzadko stanowi wypowiedź improwizowaną – najczęściej zostaje wcześniej przygotowana, a w trakcie ceremonii odczytana. Zarówno podczas uroczystości oficjalnej, jak i prywatnej audytorium tworzą bliscy zmarłego, osoby, dla których był ważny. Mówcą może być krewny, przyjaciel albo – gdy zmarły był osobą publiczną – przedstawiciel władz państwowych lub instytucji. W zależności od typu uroczystości mowa może dotyczyć w większym stopniu życia prywatnego zmarłego lub jego działalności publicznej. Zawsze jednak jest utrzymana w tonie panegirycznympanegirykpanegirycznym, zgodnie z głęboko zakorzenionym w kulturze nakazem, by mówić o zmarłych tylko dobrze (łac. de mortuis nil nisi bene).

W dobrym stylu

W retoryce antycznej utrwalił się podział na trzy rodzaje wymowy (czyli sposoby wyrażania się), wyodrębnione ze względu na okoliczności i cel mówienia.

Trzy rodzaje retoryczne:

Mowa pogrzebowa wykorzystuje głównie rodzaj oceniający, demostratywny, gdyż jej głównym składnikiem jest pochwała zmarłego. Zawarte są tam również elementy, których celem jest namowa żałobników do pamiętania o zmarłym i naśladowania go.

Warto pamiętać także o trzech stylach wypowiedzi: wysokim, umiarkowanym oraz niskim. Poszczególne gatunki mowy oraz literackie posługują się owymi stylami. Oficjalna sytuacja i cel mowy pogrzebowej wymagają użycia stylu wysokiego.

Elementy mowy pogrzebowej

Mowa pogrzebowa, jak również kazanie pogrzebowe powinny koncentrować się na osobie zmarłej oraz uczuciach wywołanych jej śmiercią. Wprowadzanie wątków pobocznych jest dopuszczalne tylko wtedy, kiedy pozostają one w ścisłym związku z tematem głównym. Składają się nań:

Chwyty i środki retoryczne

Z pomocą w uporządkowaniu tematyki mowy pogrzebowej i wyrażeniu w sposób stosowny uczuć wywołanych śmiercią bliskiej osoby przychodzą motywy znane z literatury pięknej. We właściwy sposób zmodyfikowane, są one odpowiednie również dla współczesnych mów pogrzebowych.

Dobór danego motywu czy odwołania do tradycji literackiej uzależniony jest od tego, jakie przesłanie mówca chce zawrzeć w swojej mowie, a także od systemu wartości, któremu hołduje. Niektóre, jak np. vanitas, będą odpowiednie dla chrześcijańskich rozważań o kruchości życia doczesnego i nadziei na życie wieczne. Inne – jak np. motywy horacjańskie (exegi monumentum i non omnis moriar) – mają zastosowanie niezależnie od kontekstu religijnego.

Słownik