Stanisław Barańczak Elektrycerze i cyberchanioły

R2Up4oOhnevvd1

Zdjęcie przedstawia kobietę i mężczyznę. Mężczyzna w średnim wieku. Jest szczupły. Na gęste, siwiejące włosy. Ma zarost i wąsy. Nosi okulary. Ubrany jest w marynarkę, koszulę i dżinsowe spodnie. Tuż za mężczyzną idzie kobieta w średnim wieku. Ma włosy do ramion. Nosi okulary. Ma na sobie długą sukienkę z paskiem. Ubrana jest w płaszcz, który jest rozpięty. Za plecami pary widać głowy innych ludzi.

W wypadku Lema neologizm określonego typu stanowi zawsze model całego świata przedstawianego w utworze i nawet ideologii tego utworu. Tak jest i tym razem. Obydwa zjawiska, które cechują kontaminanacjękontaminacjakontaminanację anachronicznąanachronizmanachroniczną — kontrastowość »historyczna« zestawianych członów i ich ścisłe »zazębienie« wzajemne — są w »Bajkach« a zwłaszcza w »Cyberiadzie« wiernym odwzorowaniem tego wszystkiego, co »dzieje się« na wyższych poziomach struktury utworu.

1 Źródło: Stanisław Barańczak, Elektrycerze i cyberchanioły, „Nurt” 1972, nr 8.

Stanisław Barańczak Elektrycerze i cyberchanioły

Fantastyka naukowa nie może się bez neologizmu obejść; jest to środek stylistyczny (leksykalny i zarazem słowotwórczy), który dla tej dziedziny literatury jest koniecznością. Przyczyna tego stanu rzeczy jest jasna dla każdego chyba czytelnika: neologizm to wynik swoistego zapotrzebowania ze strony rzeczywistości ukazywanej w utworze. Świat w dziele fantastyki naukowej to świat przyszłości, świat nowy, złożony z elementów, których powstanie czy wytworzenie pisarz może jedynie hipotetycznie „planować”. Wszystkie te nowe elementy świata domagają się nazwy. Przekształcenia semantycznesemantykasemantyczne — polegające na zmianie treści nazwy przy wykorzystaniu jej dotychczasowego językowego kształtu — nie załatwią oczywiście wszystkiego: podstawowym wyjściem staje się więc tworzenie neologizmów, nowych nazw dla nowych przedmiotów czy zjawisk. Oczywiście, nazwy te nie zawsze są — a nawet najczęściej nie są — całkowicie nowe, dotąd nie spotykane, nie dające się rozszyfrować.

2 Źródło: Stanisław Barańczak, Elektrycerze i cyberchanioły, „Nurt” 1972, nr 8.

Jerzy Jarzębski Futurologia i chichot diabła

Świat ułudy nie stawia jednostce żadnego oporu – nawet Nagrody Nobla rozdaje się tam, komu tylko przyjdzie na nie ochota, a obok czekają oryginały płócien Rembrandta, które każdy może sobie tanio kupić. Oporu nie stawia też język, w którym rozmnożyła się olbrzymia ilość neologizmów i neosemantyzmów, próbujących odpowiadać na bogactwo nowych zjawisk i nowych możliwości.

7 Źródło: Jerzy Jarzębski, Futurologia i chichot diabła, [w:] Stanisław Lem, Kongres futurologiczny, Kraków 2021, s. 186.

Agnieszka Libura O integracji pojęciowej w neologizmach Lema

Ostatnim neologizmem, który tu analizuję, jest najmniej przejrzysty słowotwórczo derywat wszechśmiot pochodzący z Kongresu futurologicznego. Wielopiętrowa konstrukcja tego opowiadania przedstawia groteskowy świat całkiem nieodległej przyszłości, bo bohater utworu, podróżnik ljon Tichy, miałby się znaleźć w roku 2039, w którym ludzkość żyje szczęśliwie dzięki oddziałującym na psychikę substancjom chemicznym. Nie tylko wywołują one przyjemne doznania, ale ułatwiają przyswajanie wiedzy i niwelują społeczne napięcia. Pojawia się tu po raz kolejny motyw doskonałego szczęścia społecznego, który zaprzątał Trurla i Kerebrona. Opis tej cywilizacji, zwanej psywilizacją, obfituje w amalgamaty leksykalne. Ustrój społeczny to psychemokracja, ludzie mogą mieć do dyspozycji różnorodne środki psychemiczne, nawet tak wyszukane, jak wywołujące piętrowe iluzje stratylki, w wolnych chwilach czytają kwartalnik „Będzieje Ojczyste”, a nocą śnią sny wytworzone na zamówienie w wyniku sentezy, nie wiedząc , że padają ofiarą chemaskowania. Ijon Tichy odnajduje w tym świecie swojego dawnego znajomego, profesora Trottelreinera, który – podobnie jak główny bohater – niedawno został odmrożony, a następnie odmłodzony wrócił do pracy naukowej, by zająć się prognostyką lingwistyczną. Ta przyszłościowa dziedzina badań ma przewidywać kolejne etapy ewolucji języka i na tej podstawie prognozować, „jakie odkrycia, przemiany, rewolucje obyczaju język ten będzie mógł kiedykolwiek odzwierciedlić”. Takie rozumienie języka zdaje nawiązywać do Wittgensteinowskiego poglądu, że granice języka są granicami ludzkiego świata. Trottelreiner wyraża podobną opinię „Człowiek potrafi owładnąć tym tylko, co może pojąć, a pojąć z kolei może jedynie to, co się da wysłowić”. Dyskusja bohaterów wskazuje, że najważniejsza działalność prognostyków lingwistycznych polega na wymyślaniu nowych słów i zgadywaniu, jakie sensy można im przypisać. Jako przykład pojawia się neologizm wszechśmiot utworzony naprędce przez Trottelreinera od słowa śmieci:

»– Widzę, że pan jest entuzjastą tej nowej nauki. Może spróbuje pan z jeszcze jednym słowem? Śmieci. – Czemu nie? To nic, że pan sceptyk. Proszę bardzo. A więc... śmieci. Hm. Śmietnisko, Śmioty. Dużo śmieci – wszechśmioty. Wszechśmiot! Nader ciekawe Panie Tichy, pan doskonale podaje słowa! Wszechśmiot – proszę, no, proszę!«

Podana dalej fantastyczna eksplikacja słowa objaśnia, że wszechśmiot to wszechświat, który powstał w wyniku spalania ogromnych mas kosmicznych śmieci: „[…] w toku eonów Kosmos zapełnił się śmieciem, […] więc zbudowano olbrzymie paleniska o bardzo wysokiej ciepłocie, żeby, nieprawdaż, palić te śmieci”.

8 Źródło: Agnieszka Libura, O integracji pojęciowej w neologizmach Lema, [w:] Stanisław Lem. Fantastyka naukowa i fikcje nauki, red. Dorota Heck, Warszawa 2021, s. 189–190.