Stanowiska

RO4AJGWVhiY1Y1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Widoczny jest prawy półprofil mężczyzny. Mężczyzna ma długie, gęste włosy. Są ciemne. Twarz mężczyzny jest pociągła. Brwi są wyraźnie zaznaczone. Oczy wyraziste. Mężczyzna ma niewielkie wąsy. Ubrany jest w ciemną szatę. Pod szyją mężczyzna ma duży, biały kołnierz od koszuli. W lewej ręce mężczyzna trzyma nakrycie głowy.

W historii myśli filozoficznej przejście od średniowiecza przez renesans do nowożytności nie ma w sobie nic gwałtownego. Raczej mamy tu do czynienia ze stopniowym przesuwaniem akcentów. Twórczość poszczególnych filozofów to szczególnie ważne momenty tego procesu.

Najważniejsze tendencje filozofii nowożytnej to:

• emancypacjaemancypacjaemancypacja wobec teologiiteologiateologii,

• próby wzorowania metody uprawiania filozofii na procedurach nauk przyrodniczych,

• wyróżniona rola epistemologiiepistemologiaepistemologii,

• dążenie do pogłębienia na gruncie filozofii wiedzy o świecie i związana z tym nadzieja postępu cywilizacyjnego,

• poszukiwanie racjonalnych podstaw moralności i ładu społecznego.

Jedna z głównych tendencji filozofii nowożytnej polega na stopniowej emancypacji wobec teologii. Chodzi tu o proces, w efekcie którego filozofowie starają się wyjaśnić naturę i człowieka bez odwoływania się do artykułów wiary i pojęcia Boga. Nie znaczy to, że sami są niewierzący, ale że opierają dociekanie filozoficzne wyłącznie na rozumie. Trochę upraszczając, proces ten można streścić w zdaniu: myśl średniowieczna rozum wywodzi od Boga, myśl nowożytna zaś nawet Boga chce wywieść z rozumu. Prawie wszyscy filozofowie średniowieczni byli teologami, podczas gdy filozofowie nowożytni nimi nie są. Wiara w rozum u nowożytnych filozofów idzie tak daleko, że wielu z nich przedstawia czysto racjonalne wyjaśnienie wszystkich artykułów wiary, także tych tradycyjnie uznanych za tajemnicę. Bóg zaś staje się pojęciem filozoficznym, przydatnym jako narzędzie do roztrząsania problemów filozoficznych. Dostrzegłszy tę tendencję już u Kartezjusza, Blaise Pascal pisał:

Zamiast teologii wzorem dla filozofii w coraz większym stopniu staje się nauka, a już w szczególności matematyka i geometria. Na wzór nauki filozofowie starają się opracować system myślenia ścisły i pewny. Zakładają, że sukces nauk przyrodniczych stanowi dowód skuteczności naukowej metody, i spodziewają się, że metoda ta sprawdzi się również w filozofii oraz że przyczyni się do postępu i ugruntowania wiedzy filozoficznej. Kwestii metody już Kartezjusz poświęca osobną rozprawę, najważniejsze dzieło Spinozy nosi tytuł Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona, a jedno z głównych dzieł filozoficznych Hegla zatytułowane jest Nauka logiki. Filozofowie nowożytni nie tylko jednak wzorują się na nauce, lecz także starają się stworzyć filozoficzne podstawy metody naukowej. Nauka przyjmuje jakiś obraz świata i operuje określonymi pojęciami (takimi jak materia, przestrzeń czy energia), pojęcia te zaś wymagają filozoficznego uzasadnienia. Owe przedsięwzięcia prowadzą do coraz odważniejszych pomysłów reformy języka, który swą ścisłością ma dorównywać matematyce – w rezultacie filozofia staje się dziedziną coraz bardziej niedostępną i akademicką. Pisma Kanta czy Hegla dla laika są już praktycznie niezrozumiałe i wymagają specjalistycznych studiów.

Filozofia i nauka

Wzorowanie się na nauce sprawiło, że w centrum zainteresowania filozofów znalazła się epistemologia. Zdaniem niektórych badaczy staje się ona w nowożytności swego rodzaju filozofią pierwszą (w znaczeniu arystotelesowskim) zamiast faworyzowanej w minionych epokach metafizyki. Rozumowano w ten mniej więcej sposób: jeżeli do tej pory nie udało się filozofom wypracować podobnego naukom przyrodniczym gmachu wiedzy filozoficznej, to zapewne na skutek niewłaściwej metody dociekania. Zaczęto więc zastanawiać się nad tym, jaki sposób poznawania rzeczywistości prowadzi do wiedzy pewnej oraz na czym polega sukces nauki i jak powtórzyć go na gruncie filozofii. Co w poznaniu jest najbardziej źródłowe i nieusuwalne, na czym by można oprzeć wszystko inne? Wynikiem tych poszukiwań jest zarówno KartezjańskieRené DescartesKartezjańskie cogito, jak i Locke’owskaJohn LockeLocke’owska tabula rasa, Hume’owskieDavid HumeHume’owskie impresje, KantowskieImmanuel KantKantowskie formy naoczności i kategorie intelektu, w tym też kontekście formułuje Pascal koncepcję serca jako swoistej metody poznania.

Słownik