Nazywam się…

Przedstawianie się i podpisywanie imieniem i nazwiskiem różnych dokumentów to codzienne akty komunikacyjne stanowiące osobistą wizytówkę. Popełnienie błędu stwarza u odbiorcy niekorzystne wrażenie, które trudno potem zatrzeć. Przedstawianiem się i składaniem podpisów rządzi prosta zasada: najpierw imię, następnie nazwisko. Obowiązuje ona bezwyjątkowo w komunikacji ustnej – bezpośredniej i zapośredniczonej (np. rozmowa telefoniczna), prywatnej (np. przedstawianie się nowym znajomym na spotkaniu) i publicznej (np. przedstawianie się przed wygłoszeniem przemówienia). W komunikacji pisemnej zasada ta obowiązuje w większości przypadków. Przestrzega się kolejności „imię, nazwisko” w nagłówkach i podpisach wszystkich pism urzędowych (podań, wniosków, skarg itp.). Wyjątek stanowią druki urzędowe z opisanymi rubrykami do wypełnienia oraz listy uporządkowane alfabetycznie (np. lista uczestników wycieczki), na które należy wpisywać najpierw nazwisko, a potem imię.

W gąszczu paradygmatówparadygmatparadygmatów

Znaczna większość nazwisk rodzimych i obcych to w języku polskim wyrazy odmienne, a rezygnacja z odmiany jest błędem i świadczy nie tylko o nieznajomości zasad gramatyki, ale też o niedostatku kultury osobistej. Różnorodność nazwisk może deprymować i wzbudzać wątpliwości co do wyboru poprawnej odmiany. Dlatego ważne jest ustalenie wzorca, według którego odmienia się nazwisko. We fleksji wzorce te nazywa się paradygmatami (z gr. parádeigma), czyli zbiorami końcówek fleksyjnych właściwych dla danego typu wyrazów. Przykładowe paradygmaty fleksyjne obrazuje schemat:

R1082xHtmM9Lj

Ilustracja przedstawia schemat blokowy pod tytułem przykłady paradygmatów fleksyjnych. Schemat rozchodzi się na trzy kolumny. Kolumna pierwsza to rzeczowniki rodzaju męskiego, żywotne i przykłady: model (mężczyzna prezentujący strój, pozujący), grafik (mężczyzna zajmujący się grafiką), mianownik: model, grafik, dopełniacz i biernik: modela, grafika. Kolumna druga to rzeczowniki rodzaju męskiego, nieżywotne i przykłady: model (schemat), grafik (rozkład zajęć), mianownik: model, grafik, dopełniacz i biernik: modelu, grafiku. Kolumna trzecia to rzeczowniki w rodzaju męskim, przykłady: mianownik dobry, dopełniacz dobrego, celownik dobremu i tak dalej.

Nazwiska polskie

Umiejętność odmiany nazwisk najłatwiej opanować, zaczynając od nazwisk rodzimych. Najmniej złożona jest fleksja nazwisk żeńskich, w której wyróżnia się trzy główne paradygmaty:

R17zIO787sFcT

Ilustracja przedstawia schemat blokowy pod tytułem paradygmaty odmiany nazwisk żeńskich. Schemat rozchodzi się na trzy kolumny. Kolumna pierwsza to nazwiska zakończone na -ska, -cka i przykłady: odmiana przymiotnikowa (jak „piękna”), mianownik Łęcka, Stawska, dopełniacz Łęckiej, Stawskiej i tak dalej. Kolumna druga to nazwiska zakończone na spółgłoskę lub samogłoskę -e, -i, -o, -u i przykłady: nieodmienne, mianownik Horeszko, Macużak, Saloni. Kolumna trzecia to przymiotniki w rodzaju męskim, przykłady: odmiana rzeczownikowa (jak „ściana”), mianownik Boryna, Łodoga, dopełniacz Boryny, Łodogi, celownik Borynie, Łododze.

Wyjątek w odmianie nazwisk żeńskich stanowią nazwiska przymiotnikowe typu Wolny, Zimny, Daleki. Noszące je kobiety mogą zdecydować, czy wolą, by ich nazwiska pozostały nieodmienne (np. zapraszam panią Annę Wolny), czy żeby odmieniały się jak przymiotniki pospolite (np. zapraszam panią Annę Wolną).

W języku polskim do XX wieku popularne były formy nazwisk żeńskich informujące o stanie cywilnym kobiety, tworzone od nazwisk zakończonych spółgłoską lub samogłoską -a za pomocą następujących formantów:

Obecnie formy odmężowskie i odojcowskie zanikają. Jest to rezultat procesu emancypacji kobiet, rozszerzenia możliwości wyboru nazwiska po ślubie, a także dążenia do symetrii płci w języku (czyli stosowania analogicznych zasad gramatycznych przy tworzeniu form męskich i żeńskich).

Bardziej skomplikowana jest odmiana nazwisk męskich. Tu aby dobrać odpowiedni paradygmat, trzeba zwrócić uwagę nie tylko na ostatnią głoskę całego nazwiska, ale też na ostatnią głoskę jego tematu. Najważniejsze paradygmaty odmiany polskich nazwisk męskich przedstawia schemat:

RXRx0TnqlvFxq

Ilustracja przedstawia schemat blokowy pod tytułem paradygmaty odmiany nazwisk męskich. Schemat rozchodzi się na cztery kolumny. Kolumna pierwsza to rzeczowniki nazwiska zakończone na -cki, -ski, -i, -y i przykłady: odmiana przymiotnikowa, mianownik Łęcki, Wokulski, Newerly, dopełniacz Łęckiego, Wokulskiego, Newerlego, celownik Łęckim, Wokulskim, Newerlym i tak dalej. Kolumna druga to nazwiska zakończone na spółgłoskę i przykłady: odmiana rzeczownika męska (jak „doktor”) (wyjątek – miejscownik), mianownik Ziembiewicz, Pasek, dopełniacz i biernik Ziembiewicza, Paska, Celownik Ziembiewiczowi, Paskowi, narzędnik Ziembiewiczem Paskiem, miejscownik Ziembiewiczu, Pasku. Kolumna trzecia to nazwiska zakończone na -a, przykłady: odmiana rzeczownikowa żeńska (jak „mama”), mianownik Soplica, dopełniacz Soplicy, celownik Soplicą i tak dalej. Kolumna czwarta to nazwiska zakończone na -e, przykłady: odmiana przymiotnikowa (wyjątek – narzędnik, miejscownik), mianownik Kolbe, Lange, dopełniacz Kolbego, Langego, narzędnik i miejscownik Kolbem, Langem i tak dalej.

Najwięcej wątpliwości budzi odmiana nazwisk męskich zakończonych na -o. To w ich przypadku konieczne jest ustalenie, czy nazwisko jest twardowyraz twardotematowytwardo-, czy miękkotematowewyraz miękkotematowymiękkotematowe. Dobór końcówek fleksyjnych w przypadku tych dwóch typów nazwisk ilustruje schemat:

R1FOj5hGdqfJA

Ilustracja przedstawia schemat blokowy pod tytułem paradygmaty odmiany nazwisk męskich zakończonych na -o. Schemat rozchodzi się na dwie kolumny. Kolumna pierwsza to nazwiska miękkotematowe, na przykład Pazio, Bieńko i przykłady: odmiana rzeczownikowa męska (jak „doktor”), wyjątek – miejscownik), mianownik Pazio, Bieńko, dopełniacz Pazia, Bieńka, celownik Paziowi, Bieńkowi, narzędnik Paziem, Bieńkiem, miejscownik Paziu, Bieńku. Kolumna druga to odmiana rzeczownikowa, która jest dwojaka, w zależności od liczby. W liczbie pojedynczej żeńska (jak „kobieta”) i przykłady: mianownik Fredro, Lato, dopełniacz Fredry, Laty, celownik Fredrze, Lacie. W liczbie mnogiej rzeczownikowa męskoosobowa (jak „bohaterowie”), mianownik Fredrowie, Latowie, dopełniacz Fredrów, Latów, celownik Fredrom, Latom i tak dalej.

Nazwiska obcojęzyczne zakończone spółgłoską

Odmiana nazwisk cudzoziemców wzbudza jeszcze więcej wątpliwości niż odmiana nazwisk polskich. Niepotrzebnie, bo paradygmaty tych odmian są zbliżone. W przypadku obcych nazwisk żeńskich odmieniają się wyłącznie zakończone na -a. Pozostałe są nieodmienne. Natomiast najważniejszymi kryteriami rządzącymi doborem końcówek nazwisk obcojęzycznych męskich są: kryterium wymowy oraz kryterium języka źródłowego. Pierwszym krokiem przy wyborze paradygmatu powinno być sprawdzenie, czy nazwisko kończy się w zapisie spółgłoską, czy samogłoską. Nazwiska zakończone spółgłoską odmieniają się jak polskie rzeczowniki osobowe rodzaju męskiego (np. ‘człowiek’), za wyjątkiem miejscownika, w którym przybierają końcówkę -ie:

Warto zwrócić uwagę na dwie sytuacje, w których mogą powstać błędy w zapisie lub w wymowie. W nazwiskach obcojęzycznych, których temat kończy się podwojoną literą, np. -kk- lub -tt-, druga z tych liter podlega wymianie głoskowej na -c- (jak w odmianie nazwiska Beckett, Becketcie). Z kolei w nazwiskach francuskich zakończonych spółgłoską polskiej odmiany używa się tylko w języku pisanym, zaś w języku mówionym stosuje się wymowę właściwą dla mianownika (jak w nazwisku Camus, wymawianym we wszystkich przypadkach ‘Kamii’).

Nazwiska obcojęzyczne zakończone samogłoską

By prawidłowo dobrać końcówki fleksyjne i poprawnie zapisać odmienione nazwisko, należy sprawdzić (najlepiej w odpowiednim słowniku dwujęzycznym), czy ostatnia litera danego nazwiska jest wymawiana, czy też niema. W pierwszym przypadku końcówkę fleksyjną dołącza się bezpośrednio do tematu, zaś w drugim – dodaje się po apostrofie. Zasadę tę ilustruje schemat:

RE7AUuXbT9wXa

Ilustracja przedstawia schemat blokowy pod tytułem zapis odmiany nazwisk zakończonych na samogłoskę. Schemat rozchodzi się na dwie kolumny. Kolumna pierwsza to nazwiska kończące się w zapisie literą niemą i przykłady: zapis z apostrofem, mianownik Verne (wymowa Wern), dopełniacz i biernik Verne’a (wymowa Werna), celownik Verne’owi (wymowa Wernowi), narzędnik Verne’em (wymowa Wernem), miejscownik Verne’ie (wymowa Wernie). Kolumna druga to nazwiska kończące się w zapisie literą wymawianą i przykłady: zapis bez apostrofu, mianownik Disney (wymowa Disjen, ‘y’ jako ‘j’), dopełniacz i biernik Disneya (wymowa Disneja), celownik Disneyowi (wymowa Disnejowi), narzędnik Disneyem (wymowa Disnejem), miejscownik Disneyu (wymowa Disneju).

O wyborze paradygmatu fleksyjnego decyduje zaś to, jaką samogłoską kończy się w zapisie dane nazwisko:

RZ2eOi9DELQax

Ilustracja przedstawia schemat blokowy pod tytułem paradygmaty odmiany obcojęzycznych nazwisk męskich zakończonych samogłoską. Schemat rozchodzi się na cztery kolumny. Kolumna pierwsza to nazwiska zakończone na -cki, -ski, -i i przykłady: odmiana przymiotnikowa (jak „tani”), mianownik Dostojewski, Alighieri, dopełniacz Dostojewskiego, Alighieriego. Kolumna druga to nazwiska zakończone na -y i przykłady: odmiana przymiotnikowa – 1. Jeśli przed -y jest spółgłoska zapis z apostrofem, mianownik Esterhazy, Galsworthy, dopełniacz Esterhazey’emu, Galsworthy’emu; 2. Jeśli przed -y jest samogłoska – zapis bez apostrofu, mianownik Marley, Jay, dopełniacz Marleya, Jaya. Kolumna trzecia to nazwiska zakończone na -e i przykłady: e wymawiane, odmiana przymiotnikowa (jak „dobry”), mianownik Goethe, Poe, dopełniacz Goethego, Poego, celownik Goethemu, Poemu i tak dalej. Kolumna czwarta to nazwiska zakończone na -a i przykłady: odmiana rzeczownikowa żeńska (jak „kobieta”), mianownik Kurosawa, Maradona, dopełniacz Kurosawy, Maradony, celownik Kurosawie, Maradonie i tak dalej.

Podobnie jak w przypadku nazwisk polskich, szczególną trudność sprawia odmiana nazwisk obcojęzycznych zakończonych na -o. Trzeba pamiętać o sprawdzeniu, na jaką głoskę (twardą czy miękką) kończy się temat danego nazwiska, oraz zwrócić szczególną uwagę na częste w tym paradygmacie wymiany głosek w celu dopasowania zagranicznych nazwisk do polskiej fonetyki.

R1UORrArVYy1M

Ilustracja przedstawia schemat blokowy pod tytułem paradygmaty odmiany obcojęzycznych nazwisk męskich zakończonych w wymowie lub w pisowni na -o. Schemat rozchodzi się na trzy kolumny. Kolumna pierwsza to nazwiska słowiańskie i przykłady: 1. miękkotematowe, odmiana rzeczownikowa (jak „dziadunio”), mianownik Rechnio, dopełniacz i biernik Rechnia, celownik rechniowi, narzędnik Rechniem, miejscownik Rechniu; 2. twardotematowe, odmiana rzeczownikowa żeńska (jak „matka”), mianownik Szewczenko, dopełniacz Szewczenki, celownik i miejscownik Szewczence, biernik Szewczenkę, narzędnik Szewczenką. Kolumna druga to nazwiska niesłowiańskie i przykłady: 1. Miękkotematowe i z tematem zakończonym na -c, odmiana rzeczownikowa (jak „dziadunio”), mianownik El Greco, Boccaccio, dopełniacz i biernik El Greca, Boccaccia, celownik El Grecowi, Boccacciowi, narzędnik El Grekiem, Boccacciem, miejscownik El Grecu, Boccacciu; 2. twardotematowe – odmiana rzeczownikowa męska (wyjątek – miejscownik), mianownik i biernik Tintoretto, Avogadro, dopełniacz Tintoretta, Avogadra, celownik Tintorettowi, Avogadrowi, narzędnik Tintorettem, Avogadrem, miejscownik Tintoretcie, Avogadrze. Kolumna trzecia to nazwiska zakończone na -o akcentowane: nieodmienne, na przykład Crusoe (wymowa Kruzo), Renault (wymowa Reno), Malraux (wymowa Malro), Hugo (wymowa Igo).

Nazwiska męskie zakończone na -u, często spotykane np. w języku rumuńskim i francuskim (Ceaușescu, Richelieu), nie odmieniają się.

Kłopot z wołaczem

Wołacz jest we współczesnej polszczyźnie przypadkiem zagrożonym zaniknięciem. Coraz częściej zastępuje się go mianownikiem: zamiast wzorcowych form typu „Basiu, podaj mi chusteczkę” używane są formy potoczne typu „Basia, podaj mi chusteczkę”. Zjawisko to dotyczy imion. Inaczej wygląda jednak sprawa nazwisk. Choć zasady fleksji pozwalają utworzyć wołacz od wielu nazwisk zakończonych na spółgłoskę lub samogłoskę -a, forma ta nie jest – i nie powinna być – używana. Wynika to z zasad kultury języka, uznającej zwracanie się do kogoś po nazwisku za nietakt. Zatem choć fleksja pozwala na zawołanie kogoś „Pani Kalito!”, „Panie Czechowiczu!”, savoir‑vivre językowy nakazuje użycie formy „Proszę Pani!”, „Proszę Pana!”.

Krok po kroku

RM9mpiT6rvxUO

Ilustracja przedstawia schemat blokowy pod tytułem „Ustal, kto nosi nazwisko” – czy to kobieta, mężczyzn, małżeństwo czy rodzina. Ustal, jak nazwisko kończy się w zapisie – samogłoską czy spółgłoską. Wybierz paradygmat odmiany – rzeczownikowy osobowy lub przymiotnikowy (w zależności od zakończenia tematu nazwiska i języka, z którego ono pochodzi). Wybierz sposób zapisu – z apostrofem przy ostatniej niemej głosce, bez apostrofu w pozostałych przypadkach. Gotowe!

Słownik