Przeczytaj
Nie tylko świątynie…
Sztuka średniowiecza kojarzy się przede wszystkim z wielkimi kościołami. Europę ogarnęła gorączka budowlana. Powstawały ogromne świątynie – najpierw romańskie, później gotyckiegotyckie – o bogatym wyposażeniu i wystroju wnętrz. W Polsce pierwsze budowle zaczęto wznosić po przyjęciu chrześcijaństwa. Pierwotnie były one budowane z drewna, dopiero z czasem zastępowały je budowle kamienne. Pierwsze kaplice miały kształt rotund i służyły głównie rodzinie książęcej. Niewiele z nich się zachowało, ich pozostałości odnaleźć dziś można jedynie w zarysach fundamentów późniejszych świątyń.
Pierwsze katedry powstały pod koniec X w. Początkowo były one małe i drewniane. Z czasem przestały jednak odpowiadać potrzebom rozrastającej się społeczności. Ulegały też szybkiemu zniszczeniu, m.in. w wyniku wojen i pożarów (romańskie katedry w Gnieźnie, Krakowie, Wrocławiu). Wkrótce (od połowy XI w.) zaczęły je zastępować świątynie kamienne. Obok katedr wyrastały kościoły klasztorne, służące napływającym coraz większym strumieniem z zachodu Europy zakonnikom. Większość z nich w późniejszych latach podlegała daleko idącym przeróbkom i niewiele zachowała elementów romańskich.
Wiele z obiektów wybudowanych w okresie wczesnego średniowiecza nie przetrwała do naszych czasów, w najlepszym przypadku zachowały się w stanie szczątkowym. Uległy zniszczeniu w zawieruchach dziejowych lub zostały w następnych latach przebudowane zgodnie z nowymi trendami architektonicznymi. Budowle w okresie wczesnego średniowiecza wznoszono z kamienia, bryły ich były przysadziste, mury grube, okna małe, zakończone półkoliście. Wejście prowadziło przez zdobione portale i tympanonytympanony. Wnętrze zdobiły kolumny z rzeźbionymi kapitelamikapitelami i scenami.
Czasy rozbicia dzielnicowego to szczytowy okres rozwoju architektury romańskiej. Wkrótce zaczęła ona być wypierana przez gotyk. Od XIII w. ziemie polskie stopniowo pokrywały się siecią świątyń o wysmukłych bryłach, strzelistych wieżach i dużych oknach wypełnionych witrażami. Pierwsze zwiastuny gotyku datuje się na XIII w. Ze Śląska i Małopolski styl ten rozprzestrzenił się na tereny Wielkopolski, a najpóźniej – bo dopiero na początku XV w. – dotarł na Mazowsze.
Od XIII w. stopniowo ziemie polskie pokrywały się siecią świątyń o wysmukłych bryłach, strzelistych wieżach i dużych oknach wypełnionych witrażami. Pierwsze zwiastuny gotyku datują się na XIII w. (Bazylika św. Trójcy w Krakowie i kaplica św. Jadwigi w Trzebnicy z poł. XIII w.). Ze Śląska i Małopolski styl ten rozprzestrzenił się na tereny Wielkopolski (archikatedra św. Jana w Warszawie) i Pomorza, a najpóźniej - bo dopiero na początku w. XV - dotarł na Mazowsze. W tym też okresie powoli rozpoczęła się ekspansja gotyku na Ruś Czerwoną i ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W stylu gotyckim nie tylko przebudowywano katedry i wznoszono nowe kościoły. Powstawały również budynki o charakterze świeckim: ratusze, zamki, sukiennice, mury miejskie, domy mieszkalne, murowane kamienice czy wreszcie młyny i spichlerze. Za przykładem monarszym własne zamki budowali książęta i nieliczni, najzamożniejsi, panowie świeccy.
Świeckie budowle w stylu gotyckim.
Wskaż na podstawie poniższych ilustracji cechy sztuki gotyckiej w budownictwie świeckim.
Malarstwo i rzeźba
Kościoły w czasach średniowiecza pełniły wiele ważnych funkcji, a sakralna była jedną z wielu. Do świątyń przychodzono nie tylko po to, by wysłuchać Słowa Bożego, lecz także po to, żeby spotkać się ze znajomymi czy załatwić interesy. Głośne rozmowy, gry w karty, śmiech podczas nabożeństw nie należały do rzadkości. Wierni wiele z tego, co mówili kapłani, nie rozumieli. Ich znajomość prawd wiary i Pisma Świętego pozostawała w wielu przypadkach na poziomie podstawowym. Ponadto większość z nich była niepiśmienna. Najlepszy sposób dotarcia do wiernych stanowił więc przekaz wizualny. Wnętrza kościołów pokrywano zatem polichromiamipolichromiami, ukazującymi sceny z życia Chrystusa i świętych.
Tę samą funkcję – przekazywania prawd wiary poprzez obraz – pełniła rzeźba. Rzeźba romańska zdobiła portale kościołów, kapitele, tympanony, kolumny. Przedstawiane postaci często sprawiają wrażenie niemal surrealistycznych, mają nienaturalne proporcje (wydłużone tułowia, wyolbrzymione części ciała) i są przesadnie upozowane. W ten sposób średniowieczni twórcy i fundatorzy starali się głosić pewne symboliczne prawdy. Przykładem rzeźby romańskiej są pokryte płaskorzeźbą figuralną kolumny kościoła Św. Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie.
Jednym z najlepszych przykładów sztuki romańskiej są drzwi gnieźnieńskie, na których przedstawiono sceny z życia św. Wojciecha.
W okresie gotyku romański symbolizm zastąpiony został realistycznym ukazywaniem postaci.
Gotyckie malarstwo i rzeźba stawały się bardziej autonomiczne względem architektury i nie musiały być jej częścią. Czasy rozkwitu i późnego średniowiecza to okres upowszechnienia się w Polsce ołtarza szafowegoołtarza szafowego oraz obrazów malowanych na desce.
W średniowieczu rozkwit przeżywało malarstwo miniaturoweminiaturowe. Obejmowało ono wykonywane ręcznie w rękopisach małych rozmiarów obrazki o tematyce religijnej lub zdobienia inicjałówinicjałów. Najwcześniejsze zabytki malarstwa miniaturowego na ziemiach polskich datują się na XI w. (np. sakramentarz tyniecki).
Inicjatywa i wykonanie
Powstanie dzieła sztuki jest efektem wieloletniego wysiłku. W szczególności wzniesienie kościoła było przedsięwzięciem kosztownym i skomplikowanym. Wiele zabytków sztuki powstało z inicjatywy władców.
Kościoły ufundowane przez Kazimierza Wielkiego miały charakter ekspiacyjny. Fundując je władca chciał zadośćuczynić za zamordowanie księdza Baryczki, który wypominał mu rozwiązłe życie, za co ten został obłożony ekskomuniką.
Poza królem z inicjatywą budowy kościoła występowali również biskupi, a w bogatszych miastach także najbogatsi mieszczanie, dla których fakt posiadania własnej okazałej świątyni miał znaczenie prestiżowe. To oni wykładali potrzebne środki. Ale jeśli budowa ciągnęła się wiele dziesiątków lat – jak to zwykle miało miejsce w przypadku dużych kościołów – i funduszy nie wystarczało, należało odwoływać się do hojności wiernych. Niewiele do naszych czasów przetrwało nazwisk artystów – malarzy, rzeźbiarzy czy architektów. Po pierwsze, w czasach średniowiecza byli oni traktowani na równi ze zwykłymi rzemieślnikami, a nie jak osoby obdarzone ponadprzeciętnymi talentami. Po drugie, jest to następstwem zachowywania anonimowości ówczesnych dzieł, wynikającej z przekonania, że tworzone były na chwałę Boga, a nie po to, by uwiecznić człowieka.
Średniowiecze pozostawiło na ziemiach polskich wiele wybitnych dzieł sztuki – architektury, rzeźby i malarstwa. Sztuka średniowieczna – zwłaszcza w początkowym okresie – była jednym z tych elementów, który wprowadził Polskę w krąg cywilizacji łacińskiej i spowodował, że zmniejszył się dystans dzielący ją od innych krajów zachodniej Europy. Szybko stała się ona wyrazem nowych potrzeb społecznych i ideowych epoki. Średniowieczne idee w sztuce głęboko się zakorzeniły i z wielkimi oporami ustępowały przed nadchodzącymi nowymi prądami.
Słownik
(nazwa nawiązująca do historycznego plemienia gotów)- styl w architekturze, malarstwie i rzeźbie powstały ok. poł. XII w. we Francji, który szybko rozprzestrzenił się do innych krajów europejskich.
(st.franc. barbacane) część fortyfikacji miejskich
(niem. Empore - chór w kościele) galeria wsparta na kolumnach; znajduje się w kościołach nad nawami bocznymi lub nad wejściem
(śrdw.-łac. initiale od łac. initium, początek). pierwsza litera rozpoczynającego się rozdziału, w sztuce średniowiecznej często zdobiona ornamentem
malarstwo, w którym jako podobrazie wykorzystuje się deskę, ten rodzaj malarstwa występował w średniowieczu i obejmował głównie wieloskrzydłowe nastawy ołtarzowe
(gr. presbyteros starszy; pierwotna nazwa przewodniczącego gminy chrześcijańskiej) wyodrębniona przestrzeń w kościele przeznaczona dla kapłana
(w średniowiecznej łacinie psalterium od późnogr. psaltērion) księga zawierając psalmy, służąca jako modlitewnik
(łac. minium) obraz niewielkich rozmiarów, w sztuce średniowiecznej najczęściej w rękopiśmiennych księgach
pomieszczenie na rzucie półkola lub wieloboku dostawione do bryły świątyni od strony prezbiterium, otwarte do wnętrza; występowała w kościołach romańskich
Zakon Świętego Benedykta, założony w VI w. przez Benedykta w Nursji; zakon o charakterze kontemplacyjnym, działający według zasady ora et labora (z łac. módl się i pracuj); najstarszy zakon mniszy na zachodzie Europy
(gr. piomicronlambdaύchirhoomegamuomicronς - wielobarwny) wielobarwne malowidło na ścianach, sufitach, stosowana na zewnątrz lub wewnątrz budynków; w średniowieczu wykonywana głównie techniką fresku
(łac. capitellum) najwyższa wieńcząca kolumnę część
(gr. tauύmupialfanuomicronnu - bęben ) detal architektoniczny (głównie rzeźbiarski)wieńczący portal, czyli wejście do budynku; stosowany w architekturze romańskiej
typ nastawy ołtarzowej występujący w gotyku, składał się z części centralnej w kształcie szafy i dwóch bocznych skrzydeł
Słowa kluczowe
polskie średniowiecze, architektura, sztuka, cywilizacja łacińska, kultura średniowieczna, styl gotycki, styl romański
Bibliografia
M. Walicki, Sztuka Polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1971.
A. Grzybkowski, Gotycka architektura murowana w Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015.
Wielka historia świata,t.IV Od zarania do rozkwitu średniowiecza (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Wielka historia Polski, t.2 Dzieje Polski piastowskiej (VIII w.-1370); Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2017.