Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Władza wykonawcza

W systemie demokratycznym, w którym obowiązuje trójpodział władz, władza wykonawcza jest równorzędna z władzą ustawodawczą i sądowniczą. Skupiona jest w rękach organu składającego się z relatywnie niewielkiej liczby osób zdolnych do podejmowania operatywnych decyzji. Dysponuje rozbudowanym aparatem administracyjnym i siłami przymusu, zapewniającymi bezpieczeństwo państwa (wojsko, służby specjalne) oraz porządek publiczny (policja). Wobec parlamentu pełni nie tylko funkcje wykonawcze (wdrażanie ustaw), lecz także inspiratorskie (inicjatywa ustawodawcza). Równocześnie wszelkie działania władzy wykonawczej podlegają kontroli parlamentu. Należy do niej prowadzenie polityki państwa obejmujące sprawy zagraniczne i wewnętrzne. W tym zakresie dokonuje wyboru celów politycznych, formułuje strategię ich osiągania, kieruje kadrami realizującymi je. Centralna władza wykonawcza jest podstawowym partnerem podmiotów zagranicznych (rządów innych państw, organizacji międzynarodowych), wobec których reprezentuje państwo i jego obywateli w sposób uznany za jedynie wiążący przez społeczność i prawo międzynarodowe.

R197l6lxswn6Q

Grafika przedstawia piramidę. Jest ona podzielona na trzy części. Od góry - głowa państwa (król lub prezydent). Posrodku - premier i rada ministrów. Na dole - organy administracji publicznej i aparat przymusu.

Instrumenty oddziaływania władzy wykonawczej na władzę ustawodawczą

RN92FmIdV7wy7

Grafika przedstawia schemat blokowy. Główne hasło schematu to weto ustawodawcze. Od niego prowadzi w dół linia do hasła jak prezydent może wpływać na władzę ustawodawczą. Stąd prowadzą w dół dwie linie do haseł: inicjatywa ustawodawcza i skrócenie kadencji parlamentu. Oba te elementy stosowane są w zależności od kraju.

Weto ustawodawcze

Weto ustawodawczeweto ustawodawczeWeto ustawodawcze może być samodzielną kompetencją głowy państwa lub uprawnieniem wykonywanym przez nią w porozumieniu z rządem lub na jej wniosek. Jego skuteczność (moc) zależy od określonych w konstytucji warunków ewentualnego przełamania. Weto absolutne (bez możliwości przeciwdziałania np. ze strony parlamentu) w państwach demokratycznych w zasadzie nie istnieje (jeśli pominąć weto prezydenckie w Austrii, które jest jednak obecnie martwym przepisem, oraz tzw. pocket veto – weto kieszonkoweweto kieszonkoweweto kieszonkowe prezydenta USA).

Istnieją natomiast różne rodzaje weta zawieszającego. Oddalenie takiego weta uzależnione jest od ponownego przegłosowania przez parlament (jedną izbę lub obie z osobna, albo połączone) większością głosów wyższą, niż wymaganą do przyjęcia ustawy w zwykłym procesie legislacyjnym.

Innym utrudnieniem przełamania weta jest odłożenie w czasie realizacji takiej możliwości (np. po upływie roku) lub oddalenie ostatecznej decyzji do czasu odnowienia składu parlamentu (do nowej kadencji). Rolę arbitra między stanowiskiem egzekutywy i legislatywy rzadko pełni bezpośrednio naród wezwany do wypowiedzenia się w kontrowersyjnej sprawie w formie referendum.

Skrócenie kadencji parlamentu

Skrócenie kadencji parlamentu należy zazwyczaj do kompetencji głowy państwa. W systemie parlamentarnym decyzja ta jest podejmowana z reguły wspólnie z rządem (a właściwie na jego życzenie). Rozwiązanie to ma umożliwić wyborcom zabranie głosu w konflikcie politycznym w dotychczasowym obozie władzy (np. po rozpadzie koalicji). Może też stanowić instrument przedłużenia sprawowania władzy przez rządzącą partię, która chce wykorzystać pomyślną koniunkturę polityczną (mechanizm często wykorzystywany w Wielkiej Brytanii i Hiszpanii).

Skrócenia kadencji parlamentu nie przewidują natomiast systemy demokracji prezydenckiej, gdyż trwałość kadencji parlamentu jest w nich podstawowym czynnikiem równowagi ustrojowej – jej brak mógłby doprowadzić do zwiększenia pozycji prezydenta i przekształcenia systemu demokratycznego w autorytaryzm.  W 2005 r. mechanizm taki usunięto z konstytucji Chile przy okazji rewizji ustawy zasadniczej wprowadzonej pod rządami reżimu gen. Augusto Pinocheta.

W systemie semiprezydenckim skrócenie kadencji  parlamentu jest z reguły samodzielnym prawem głowy państwa. Może służyć próbie przedłużenia władzy własnego obozu politycznego, ale najczęściej korzystają z niego nowo wybrani prezydenci wywodzący się z dotychczasowej opozycji, którzy liczą na powtórzenie sukcesu swego obozu i zdobycie większości parlamentarnej (sytuacja taka wystąpiła we Francji w 1981 i 1988 r.).

Władza wykonawcza w systemie prezydenckim

RXw1wsDcXcUki1

Zdjęcie przedstawia starszego, siwowłosego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, widać na niej zmarszczki. Mężczyzna ma szeroki nos, uśmiecha się. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Za jego plecami widoczna jest flaga USA.

Reżim  prezydencki ukształtował się i rozwinął w Stanach Zjednoczonych. Występuje w nim monizm władzy wykonawczej. Prezydent jest zarazem głową państwa i szefem rządu. Wybierany jest w wyborach powszechnych, co daje mu silny mandat do sprawowania władzy.

W czasie kadencji nie może zostać odwołany przez parlament w drodze wotum nieufności. Ponosi natomiast odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenie konstytucji, ustaw lub za przestępstwo. W sytuacji rozdzielenia kompetencji ustawodawczych od wykonawczych pozwala mu to prowadzić stosunkowo niezależną od parlamentu politykę, pod warunkiem, że nie wykracza poza obowiązujące prawo. To samo dotyczy polityki personalnej, gdyż obsada stanowisk ministerialnych jest w zasadzie jego prerogatywą. Parlamentowi pozostaje więc warunkowanie polityki prezydenta na drodze ustawodawczej. Coroczną okazję ku temu stwarza uchwalanie budżetu państwa. Środkiem równoważącym działania parlamentu jest silne weto prezydenckie, do jego przełamania niezbędne jest zmobilizowanie większości 2/3 głosów w obu izbach Kongresu. Szef państwa nie może natomiast skrócić kadencji izb, co jest innym elementem równowagi systemu.

System prezydencki z silnym liderem sprawnie funkcjonuje w warunkach dwupartyjnej sceny politycznej, nawet gdy większość w jednej lub obu izbach należy do partii opozycyjnej wobec szefa państwa. Do umiarkowanie bezkolizyjnego działania mechanizmu przyczyniają się:

• ugruntowana tradycja poszukiwania kompromisu;

• federalny charakter państwa (centralne instytucje władzy w znacznym stopniu odciążane są przez instytucje stanowe, gdzie rozgrywa się i amortyzuje istotna część konfliktów politycznych).

Władza wykonawcza w systemie semiprezydenckim

RkpfCWZmVFLHq1

Zdjęcie przedstawia młodego, szczupłego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, włosy krótkie, proste, ciemne. Mężczyzna lekko się uśmiecha. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Za jego plecami widoczna jest flaga Francji i Unii Europejskiej.

Modelowym przykładem tego typu jest system ustrojowy V Republiki Francuskiej.

W systemie semiprezydenckimsystem semiprezydenckisystemie semiprezydenckim z systemu parlamentarno‑gabinetowegosystem parlamentarno‑gabinetowysystemu parlamentarno‑gabinetowego zaczerpnięto dualizm władzy wykonawczej, tzn. osobne urzędy prezydenta i premiera. Głowa państwa wybierana jest w wyborach powszechnych, i pozostając niezależna od parlamentu, dzieli z premierem i jego gabinetem istotną część władzy politycznej. Podstawowym instrumentem oddziaływania głowy państwa jest prerogatywa skracania kadencji parlamentu. Premier wraz z Radą Ministrów odpowiadają politycznie przed parlamentem. Prowadzić to może do dwóch wariantów politycznego funkcjonowania centrum państwa: w warunkach zgody między prezydentem i większością parlamentarną ciężar władzy skupia się w rękach prezydenta, a rząd służy za swego rodzaju polityczny sztab (w praktyce premier ponosi personalną odpowiedzialność przed głową państwa); drugi wariant, dla którego we francuskiej terminologii politologicznej ukuto określenie cohabitation (kohabitacja), polega na tym, że prezydent i większość parlamentarna wywodzą się z konkurencyjnych obozów politycznych. Kłopot jest większy, gdy rozbieżność taka powstanie na skutek zwycięstwa opozycji w wyborach parlamentarnych przeprowadzonych podczas kadencji urzędującego prezydenta. Polityczny kontrast pogłębia dodatkowo dewaluacja starszego mandatu prezydenta na rzecz odnowionego mandatu parlamentu.

Kohabitacja wymusza praktyczny podział politycznych stref wpływów prezydenta i premiera, przy czym prezydent zwyczajowo odpowiada za sprawy zagraniczne i obronę narodową, natomiast premier – za politykę wewnętrzną.

W ciągu ostatniego ćwierćwiecza XX w. we Francji doszło dwukrotnie do zjawiska kohabitacji. Reprezentujący socjalistów François Mitterrand obejmował urząd przez kolejne dwie kadencje: w latach 1981–1988 oraz 1988–1995. W latach 1986–1988 doszło do pierwszej kohabitacji z centroprawicowym gabinetem Jacques’a Chiraca, który wygrał wybory parlamentarne w 1986 r. Sytuacja powtórzyła się po zwycięskich wyborach centroprawicy, gdy Mitterrand współrządził z centroprawicowym gabinetem Édouarda Balladura. Odwrotna sytuacja zaistaniała w latach 1997–2002. Urzędujący wówczas prezydent Chirac rozpisał przedterminowe wybory parlamentarne, licząc na odnowienie mandatu własnej koalicji parlamentarnej. Tymczasem wybory wygrała lewica, która z premierem Lionelem Jospinem na czele współrządziła z centroprawicowym prezydentem do końca kadencji Zgromadzenia Narodowego.

Władza wykonawcza w systemie parlamentarnym

System parlamentarno‑gabinetowy

W systemie tym egzekutywa (władza wykonawcza) jest domeną dwóch urzędów: głowy państwa (prezydenta wybieranego z reguły przez parlament lub dziedzicznego monarchę), która pełni funkcje reprezentacyjne i formalne, oraz premiera, który stoi na czele kolegialnego gabinetu, czyli rządu. Rzeczywisty ośrodek władzy znajduje się jednak w rządzie złożonym z premiera i ministrów. Są oni formalnie powoływani przez głowę państwa, muszą jednak mieć zaufanie parlamentu (z reguły izby niższej), a w razie jego utraty zobowiązani są do złożenia dymisji (odpowiedzialność polityczna). Rząd jest więc w rezultacie wyłaniany przez większość parlamentarną, a do odwołania (zmiany) dochodzi wówczas, gdy z koalicji występuje partia, bez której rząd znajduje się w mniejszości. W klasycznym modelu parlamentarno‑gabinetowym do obalenia rządu wystarczy opozycja negatywna – ugrupowania opozycyjne może łączyć jedynie sprzeciw wobec rządu. System parlamentarno‑gabinetowy klasyczny sprawnie funkcjonuje w państwach o dwupartyjnym modelu sceny politycznej, gdzie w wyniku kolejnych wyborów jedna z partii osiąga samodzielną większość. Ponieważ koalicję buduje się z reguły z udziałem tylko tylu partii, ile potrzeba do uzyskania  większości bezwzględnej, co wiąże się z prawdopodobieństwem rozpadu koalicji i nietrwałości rządu. Środkiem dyscyplinującym parlament (partie koalicji) jest instrument skrócenia jego kadencji. Obawa przed niekorzystnym wynikiem wyborów skłania ugrupowania do pozostania w obozie rządowym.

Kanclerski system rządów

Jest odmianą systemu parlamentarnego. Zmiany w nim wprowadzone miały na celu wzmocnienie pozycji prezesa Rady Ministrów wobec ministrów i rządu wobec parlamentu. Kanclerz ma konstytucyjnie zagwarantowane instrumenty kierowania polityką rządu oraz może swobodnie dobierać i zmieniać ministrów, którzy jedynie przed nim ponoszą odpowiedzialność polityczną. Najważniejsza modyfikacja polega jednak na procedurze tzw. konstruktywnego wotum nieufności i braku indywidualnej odpowiedzialności ministrów przed parlamentem. Parlament może zmienić rząd jedynie przez wybór nowego kanclerza. Zamiana kanclerza i podległej mu Rady Ministrów wymaga od władzy stworzenia nowej, alternatywnej większości, z uzgodnionym kandydatem na nowego lidera i koncepcją programową. Inną konsekwencją takiego modelu rządów parlamentarnych jest możliwość pozostawania przy władzy gabinetu mniejszościowego. Kanclerski system rządów pomyślany był jako remedium na częste kryzysy powstające w warunkach wielopartyjnego modelu sceny politycznej. Gabinety mniejszościowe rzeczywiście stwarzają szansę na zapobieganie głębokim kryzysom i rekonstrukcję większości, a przede wszystkim dają możliwość sprawnego administrowania państwem i przygotowania wyborów parlamentarnych.

System rządów zgromadzenia

Model ten istnieje obecnie jedynie w Szwajcarii. Władza wykonawcza jest tu kolegialna (ministrowie są równi) i nie ma wyraźnego lidera politycznego, co wynika z zasady corocznej rotacji urzędu prezydenta. Rada Związkowa wybierana jest bezpośrednio przez parlament niezwłocznie po wyborach powszechnych. Ani rząd, ani poszczególni jego ministrowie nie mogą zostać odwołani w drodze wotum nieufności przez cały okres kadencji parlamentu, a rząd nie może rozpisać przedterminowych wyborów. Oprócz klasycznych kompetencji ustawodawczych, parlament ma możliwość ukierunkowywania polityki gabinetu przez wiążące rezolucje. W życiu politycznym bardzo istotną rolę odgrywają referenda przeprowadzane z inicjatywy wyborców. Zarówno na szczeblu federalnym, jak i kantonalnym, parlament i rząd znajdują się pod bardzo silną kontrolą społeczeństwa. Szwajcarski model rządów zgromadzenia wpłynął też na ukształtowanie jej oryginalnego kształtu, czyli tzw. systemu partii kooperujących. Polega on na tym, że partie startują w wyborach osobno, a wyniki przez nie osiągane zmieniają się z kadencji na kadencję, lecz jednocześnie respektują niepisane porozumienie, że utrzymają koalicję rządową niezależnie od wyników, które każda z nich uzyska.

R7O3tpPwzxz79

Zdjęcie przedstawia grupę ośmiorga ludzi pozujących do zdjęcia. W tle widać panoramę miasta.

Słownik