Francuski filozof, Rene Descartes (Kartezjusz), uważany zazwyczaj za pierwszego filozofa nowożytnego, w jednym ze swoich najważniejszych dzieł pisze:

W powyższym cytacie filozof w dowcipny sposób zwraca nam uwagę na jeden z najważniejszych faktów dotyczących natury ludzkiego umysłu i wiedzy. Wszyscy mamy ten sam umysł i w podobny sposób doświadczamy świata, jednak z jakiegoś powodu dochodzimy do całkowicie odmiennych wniosków na temat tego, co jest słuszne i niesłuszne, prawdziwe i nieprawdziwe, rzeczywiste i nierzeczywiste. Najwidoczniej, zdaniem Kartezjusza, jest tak dlatego, że naszej przyrodzonej władzy rozumowania używamy niepoprawnie. Jednym z kluczowych sposobów poprawnego używania rozumu jest logika, drugim jest stosowanie go do właściwych przedmiotów.

Historia zachodniej cywilizacji ściśle jest sprzężona z historią logiki i wiedzą, jak i do czego najefektywniej ją stosować. Bez tego żmudnego procesu nie zrodziłaby się potęga nauk empirycznych i nie doszłoby do rewolucji technologicznej, której wszyscy jesteśmy beneficjentami. Pomyśl chwilę o swoim telefonie komórkowym, o komputerze, współczesnej medycynie, samolotach i innych nowoczesnych środkach komunikacji. Jak wyglądałby świat bez tego wszystkiego? Wiedz, że bohaterką drugiego planu w tym procesie jest właśnie logika. A Descartes i wielu innych wybitnych filozofów i logików byli jej sprzymierzeńcami, niejednokrotnie płacąc za to wysoką cenę. Poznajmy jeszcze kilku jej sojuszników.

Ravi3T5qjA97S1

Obraz przedstawia czterech rozmawiających mężczyzn. Mężczyźni znajdują się na pagórku. Trzech z nich siedzi na skałach, jeden stoi. Stojący mężczyzna, ubrany w długą, drapowaną szatę z kapturem mówi coś do jednego z siedzących mężczyzn. Wyciąga w jego kierunku ręce, odwracając dłonie spodnią ich częścią do mężczyzny. Siedzący mężczyzna spogląda niego z zaskoczeniem. Pozostali siedzący mężczyźni przysłuchują się z zaciekawieniem rozmowie.

Poznaliście tu już wcześniej Sokratesa. Podstawą jego praktyki dydaktyczno‑filozoficznej była logiczna zasada niesprzeczności. Jednak nie wolno zapominać o głównych oponentach Sokratesa, mianowicie o sofistach. To oni słyną jako pierwsi badacze i znawcy zasad logiki. Świadczy o tym między innymi znana anegdota związana z postacią Protagorasa, najbardziej znanego sofisty. Sofiści uczyli za pieniądze sztuki przekonywania, obiecywali między innymi, że kto się do nich na nauki zapisze, ten będzie umiał wygrywać wszelkie dysputy, w tym rozprawy sądowe. Pewien uczeń Protagorasa złożył jednak zażalenie, że obietnica ta nie ma pokrycia w rzeczywistości i zażądał zwrotu pieniędzy, grożąc Protagorasowi procesem. Oto, co go spotkało:

Dlaczego Eulatos nie mógł wyjść z tej batalii zwycięsko? A może mógł, tylko dał się podejść sztuczce Protagorasa? Jak myślisz?

Błąd, jaki wytykali sofistom Sokrates i Platon, tkwił właśnie w tym, że nie zależało im w istocie na tym, czy mają rację, a jedynie na tym, czy udało im się wyjść zwycięsko z potyczki. Jednym słowem nie odróżniali logiki od retoryki. Nie wahali się używać wyrafinowanych sofizmatówsofizmatsofizmatów, byleby tylko osiągnąć sukces. Sukces ten wyrażał się więc w przekonaniu do ich racji oponentów czy słuchaczy. To im wystarczało. Tymczasem Sokratesowi i Platonowi zależało na prawdzie, a nie samym przekonaniu. Ich zdaniem prawdziwa sztuka rozumowania (logika we właściwym tego słowa znaczeniu) polega nie na przekonaniu, a na uzasadnionym przekonaniu. Przekonanie niepoparte rzetelną argumentacją jest nie tylko nietrwałe, ale, jak nauczał Sokrates, także bardzo niebezpieczne, bo prowadzi do stereotypów i zabobonów.

Głównym przedmiotem zainteresowania Sokratesa i Platona były jednak prawdy natury etycznejetykaetycznej i metafizycznejmetafizykametafizycznej. Wprawdzie zawdzięczamy im obu bardzo owocne uporządkowanie świata norm, cnót, wartości, a Platonowi niezwykle inspirujący i logicznie spójny system metafizyczny, jednak ich sposób wykorzystania logiki niewiele miał wspólnego z postępem empirycznej wiedzy o świecie. Stało się to dopiero za sprawą Arystotelesa, który uważał, że prawdy o świecie należy wywodzić drogą analizy logicznej z dużej liczby danych empirycznych, które najpierw należy skrzętnie zgromadzić. Arystoteles znalazł dla logiki szczególne miejsce w systemie wiedzy, którą jako pierwszy w dziejach poklasyfikował. Twierdził mianowicie, że logika jest nie tyle jedną z równorzędnych dyscyplin wiedzy (nie ma żadnej osobnej dziedziny rzeczywistości, którą bada), lecz ich organonem, czyli narzędziem każdej dyscypliny wiedzy. Wyjaśniając jej podstawowe znaczenie, przedstawił pierwszą historyczną definicję logiki, zgodnie z którą rozważa ona:

Od czasu Arystotelesa logika zawsze jest wymieniana bądź jako dział, bądź jako narzędzie uprawiania wszelkiej wiedzy. Antyczni stoicy wyróżniali trzy działy wiedzy filozoficznej: fizykę, etykę i logikę. Zachodzące między nimi zależności przedstawiali za pomocą metafory jajka, gdzie żółtku miała odpowiadać fizyka, białku etyka, zaś skorupce logika. Skorupka, jak logika, pełni funkcję ochronną – z jednej strony chroni nas przez błędami w rozumowaniu, we wnioskowaniu na temat natury świata i norm etycznych, z drugiej strony broni nas przed atakami, dając dobre narzędzia uzasadniania własnych przekonań. Jeden z najważniejszych greckich stoików, Chryzyp z Soloi, miał mawiać: dajcie mi twierdzenie, a ja je obronię – tak bardzo był pewien swoich kompetencji logicznych.

W średniowieczu logika miała szerokie zastosowanie. Dość powiedzieć, że na pierwszych średniowiecznych uniwersytetach, gdzie najważniejszymi wydziałami były wydziały teologiczny i prawniczy, miała pierwszeństwo pośród innych treści nauczania.  Średniowieczni profesorowie żywili przekonanie, że logika jest niezbędna w pracy zarówno kapłana, jak i prawnika. Religia katolicka, dominująca w łacińskim średniowieczu, pragnęła wyłożenia prawd wiary w sposób logicznie spójny. Umiejętność przekonania do prawd katolickich, a więc logika, odgrywała funkcję ewangelizacyjną.

Nie obyło się i tu, rzecz jasna, bez nadużyć i paradoksów. Z jednej strony wielu autorów średniowiecznych próbowało czysto logicznie dowieść istnienia Boga. I tak na przykład Anzelm z Canterbury przedstawił słynny ontologiczny dowód na istnienie Boga. Z faktu, że mamy w umyśle ideę Boga jako istoty doskonałej wnioskował logicznie, że musi on istnieć. Gdyby bowiem nie istniał, nie można by go nazwać doskonałym – rzecz doskonała musi zawierać szereg cech dowodzących tej doskonałości, istnienie jest jedną z takich cech. Z drugiej strony lubowali się w paradoksach typu:

• Czy Chrystus mógłby zbawić świat, gdyby się wcielił w ziarnko grochu?

• Czy Bóg mógłby stworzyć kamień tak ciężki, że nie byłby w stanie go unieść?

Mimo to, albo właśnie częściowo dlatego, wiele pism średniowiecznych filozofów odznacza się bardzo zaawansowaną spójnością logiczną. Widzimy to zwłaszcza w konstrukcji najważniejszego średniowiecznego tekstu filozoficznego, mianowicie  Summy teologicznej św. Tomasza z Akwinu.

Rozwój logiki w średniowieczu przygotował grunt pod kolejną wielką rewolucję, mianowicie narodziny nowożytnych nauk empirycznych. Pomimo zaawansowania systemu i wiedzy Arystotelesa oraz jego następców, daleko było jeszcze do sukcesu nauki w znanym nam współcześnie wymiarze. Wszyscy ci myśliciele bowiem, zarówno starożytni, jak średniowieczni, mieszali porządek faktów z porządkiem wiary i wartości. Sukces nauki empirycznej stał się możliwy dopiero w momencie ograniczenia dedukcji logicznej wyłącznie do badania relacji między faktami (zdarzeniami). Dokonał tego jako pierwszy w sposób tak jednoznaczny Galileusz, a ugruntowali i rozwinęli następcy na gruncie nowożytnej nauki i filozofii. Szczegóły ich odkryć i ich imiona poznasz, rozproszone, na przestrzeni wszystkich zebranych tu lekcji.

Lekcję dzisiejszą, żeby tradycji stało się zadość, zakończmy kolejną przydatną zasadą:

Zasada powyższa dobrze brzmi, ale jej realizacja nie jest, rzecz jasna, prosta. Ludzkość uczyła się tego przez wiele stuleci. Dlatego jeszcze będziemy do niej wracać, żeby ją przećwiczyć.

Słownik