Typy gospodarki i gospodarowania

GospodarkagospodarkaGospodarka to bardzo szeroka dziedzina życia. Przyjęto jej podział na trzy zasadnicze działy: rolnictwo, przemysł i usługi, w tym handel. Choć tak uproszczony, opisuje on dobrze także gospodarkę dawnych wieków – wystarczy przemysł zastąpić rzemiosłem. Podział ten z czasem starano się udoskonalić, np. urzędowa Polska Klasyfikacja Działalności wymienia dwadzieścia typów działalności gospodarczej podzielonych na mniejsze podtypy. Gospodarka jest regulowana przez prawo w danym państwie, ale wpływ na nią mają też czynniki pozaustrojowe, jak dostępność bogactw naturalnych, położenie geograficzne, wielkość i zasobność rynku, wykształcenie siły roboczej itp.

Poszczególne formy gospodarowania powstawały stopniowo i każda ma swoją historię. Ciekawe jest jednak, że początki większości współczesnych form gospodarowania zaistniały niemal równocześnie. Najstarsze były, zaliczane dziś do rolnictwa, łowiectwo i zbieractwo oraz rybołówstwo, wszystkie zaś uprawiano dzięki opanowaniu ok. 2,5 mln lat temu umiejętności wytwarzania narzędzi. Już wtedy pojawiły się wymiana i niektóre usługi. Rolnictwo osiadłe i hodowla to wynalazki rewolucji neolitycznej, specjalistyczne usługi i handel dalekosiężny pierwszych cywilizacji. Przemianę rzemiosła w przemysł przyniosła dopiero rewolucja przemysłowa XIX–XX w. Dziś ze względu na dominację usług w krajach rozwiniętych mówimy o gospodarce ponowoczesnej lub poprzemysłowej, choć terminy te są dyskusyjne. Bywa ona również nazywana gospodarką opartą na wiedzy.

Konsekwencje rewolucji neolitycznej

RwBfvX332vnDD1

Zdjęcie przedstawia prehistoryczne narzędzia wykonane z kamienia.

Na podstawie badań archeologicznych ustalono, że do rewolucji neolitycznej doszło ok. 10 tys. lat p.n.e. na Bliskim Wschodzie, a następnie także na innych kontynentach. Przejście gatunku homo sapiens do osiadłego trybu życia było długotrwałym procesem. Zaczęło się od spostrzeżenia koczowników, że zamiast zbierać ziarna dzikich traw i wędrować dalej, lepiej znaleźć duże obszary tych traw i zaczekać do następnych zbiorów. By ich pilnować, wznosili w pobliżu stałe siedziby. Wykształciło się osadnictwo okresowe: grupa rolników uprawiała ziemię dopóty, dopóki nie wyjałowiła się gleba, po czym szukano nowego miejsca. Z czasem rolnictwo, choć bardziej pracochłonne niż myślistwo, stało się podstawową formą gospodarowania. Opanowano hodowlę wielu roślin i udomowiono liczne gatunki zwierząt. Społeczności rolników, myśliwych, zbieraczy i wędrownych pasterzy często żyły obok siebie.

Najkorzystniejsze warunki dla rozwoju pierwotnego rolnictwa występowały w krajach o ciepłym i gorącym klimacie, zwłaszcza w dolinach wielkich rzek: Eufratu i Tygrysu, Nilu, Indusu, Huang He. Uprawom nie groził tam brak wody, a wylewy nanosiły użyźniający muł, co zapobiegało wyjałowieniu gleby. Na tych terenach zaczęto organizować się wokół budowy systemów irygacyjnych, dzięki którym woda docierała na pola dalsze niż w najbliższym sąsiedztwie rzek. Wznoszono pierwsze domy z drewna, gliny i kamienia. Dzięki nadwyżkom żywności nie wszyscy musieli zajmować się uprawą roli, co zaowocowało rozwojem specjalizacji – tak powstało rzemiosło. Ludzie nauczyli się tkać z włókien roślinnych i wełny oraz lepić naczynia z gliny służące m.in. do przechowywania żywności. Obrabiano także takie materiały, jak kamień czy kość, nawet przedmioty codziennego użytku miewały walory artystyczne. Oprócz rzemieślników pojawili się kupcy zajmujący się wymianą – w ten sposób doszło do wykształcenia się warstw społecznych.

RRY5ZON1JIssr1

Mapa przedstawia tereny współczesnych Indii. Kolorem zielonym zaznaczony jest zakres i główne ośrodki cywilizacji doliny Indusu. Obejmują one tereny głównie nad Morzem Arabskim oraz wzdłuż rzeki Indus.

Ok. 4 tys. lat p.n.e. w Azji Mniejszej podejmowano próby wytapiania złota i srebra oraz miedzi. Duże znaczenie miał wynalazek brązu, czyli stopu miedzi i cyny, twardszy od tych metali. Ok. 2 tys. lat p.n.e. w Mezopotamii wynaleziono technikę wytopu żelaza, dużo tańszego od brązu dzięki łatwo dostępnym rudom, choć trudniejszego w wytopie i obróbce. Technologia rozpowszechniła się od 1200 do 750 r. p.n.e. Ten wynalazek miał ogromny wpływ na rodzącą się gospodarkę. Z czasem ukształtowało się pojęcie własności prywatnej, na którą składały się ziemia i uzyskiwane z niej produkty, narzędzia, budynki, zwierzęta. Ważną rolę w starożytnej gospodarce odgrywali niewolnicy.

R1QpANIvxb0Ji1

Ilustracja przedstawia symbole. Na górze symbol przypomina oko. Poniżej znajdują się symbole złożone z kresek i prostokątnych kształtów.

Na żyznych obszarach doszło do rozwoju stałego osadnictwa. Z czasem zaczęły powstawać miasta. Rozwijało się w nich rzemiosło i handel, który ułatwiały udoskonalone i nowe środki transportu, jak łodzie czy wozy na kołach ciągnięte przez udomowione zwierzęta. Oprócz działalności nierolniczej miasta były również ośrodkami życia religijnego, w których wznoszono okazałe świątynie na cześć bogów. Ważną rolę odgrywali kapłani zajmujący się, oprócz sprawowania kultu religijnego, rozwijaniem wiedzy, która była przydatna władcom przy zarządzaniu pierwszymi państwami. Na skutek potrzeb wywołanych koniecznością administrowania dobrami królewskimi i zapisywania wierzeń narodziło się pismo. Znali je tylko kapłani i nieliczni urzędnicy. Pismo służyło także do utrwalania prawa, które stało się niezbędne w rozrastających się społecznościach. Od tego czasu można mówić o historii, czyli dziejach opisanych, w odróżnieniu od prehistorii, o której informacje czerpiemy wyłącznie ze źródeł archeologicznych.

Czym jest ekonomia

EkonomiaekonomiaEkonomia jest nierozerwalnie związana z gospodarką. W powszechnym użyciu, także wśród naukowców, jest potoczne znaczenie tego słowa – ekonomia to rodzaj gospodarki, kierowanej rachunkiem ekonomicznym (zyskówzyskzysków i strat). Dlatego czasem mówimy, że coś jest „ekonomiczne” (np. silnik w samochodzie) lub „nieekonomiczne”. Takie rozumienie ma bardzo dawne pochodzenie. Ekonomia w starożytności oznaczała dobre prowadzenie gospodarstwa (dziś całej gospodarki). Współcześnie nauka ta opisuje, jak należy wykorzystywać zasoby, również te przyszłe, by zaspokajać różne potrzeby.

Pojęcie zysku w nowoczesnej ekonomii jest znacznie szersze od potocznego, rozumianego jako nadwyżka uzyskana podczas wymiany nad poniesionymi kosztami. Przykładowo zyskiem w ujęciu ekonomii może być kosztowne przecież wykształcenie kadry inżynierskiej. Patrząc z perspektywy wydatków, wydaje się nieopłacalne, ale z perspektywy przyszłych zysków – postępu naukowego, oszczędności, lepszego zarządzania – opłacalne. Podobnie można patrzeć na straty – krótkoterminowe zyski z wyprzedaży majątku przedsiębiorstwa mogą okazać się stratą. Ekonomia jest nauką, która powinna pomagać podejmować długoterminowe decyzje.

Pochodzenie terminu

R1Ks8aUNfnquo1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę mężczyzny. Ma półdługie, falowane włosy oraz gęstą brodę i wąsy.

Pojęcie ekonomii, jak to często bywa w terminologii naukowej, pochodzi ze starożytnej Grecji – po raz pierwszy użył go wybitny żołnierz i literat, Ksenofont z Aten, który napisał dzieło Οomicronίκkappaοomicronνnuοomicronμmuιiotaκkappaός [czyt. ojkonomikos], czyli Ekonomik. Traktowało ono o dobrym prowadzeniu gospodarstwa rolnego i kierowaniu domem. Napisał też pracę z dziedziny makroekonomii – Sposoby i środki powiększenia dochodów Aten. Mimo że Ksenofont wymyślił pojęcie ekonomii, za pierwszego greckiego teoretyka tej dziedziny można uznać tworzącego w IX w. p.n.e. Hezjoda. Jego dzieło o rolnictwie Prace i dni było pierwszym znanym europejskim traktatem ekonomicznym. Pojawiło się w nim powszechne dziś pojęcie efektywności, czyli wydajności pracy.

Przedklasyczne i klasyczne dzieje ekonomii

Ekonomiści dzielą dzieje ekonomii na dwa główne okresy. W okresie przedklasycznym powstały podstawy nauk ekonomicznych i najważniejsze pojęcia. Zajmowano się przede wszystkim gospodarką państwa lub poszczególnych gospodarstw domowych. Tą drogą szli starożytni (Hezjod, Ksenofont, Arystoteles, Katon, Cyceron), nawiązali do niej merkantyliścimerkantylizmmerkantyliści. Rozważano też naturę zjawisk monetarnych i kredytów (św. Tomasz, Kopernik, Gresham). Okres klasyczny zaczyna się od publikacji w 1776 r. książki Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów szkockiego myśliciela Adama Smitha. Zaczął on analizować zjawiska masowe – procesy ekonomiczneproces ekonomicznyprocesy ekonomiczne i rynki.

Proces ekonomiczny

Często spotykamy się z pojęciem procesu ekonomicznego – pisze się i mówi: „złożony proces ekonomiczny”, „długotrwały proces ekonomiczny” itd. Jak można by go opisać? Czym się charakteryzuje? Jest to np. inflacja, proces dotyczący pieniądza, który stale traci na wartości, na co wpływ mogą mieć różne czynniki, w tym polityka państwa, działania rynku itp. Ale może być nim też przenoszenie się ludzi ze wsi do miast. Jak widać, to pojęcie bardzo szerokie. Jeżeli coś dzieje się w ekonomii, to najpewniej będzie to proces, bo w nauce tej zjawiska są ze sobą powiązane.

Nieograniczone zapotrzebowanie

W ekonomii nowoczesnej podstawowym założeniem jest rzadkość i niewystarczalność dóbr. Zakłada się, że niezależnie od tego, jak bogate jest społeczeństwo, niektóre dobra będą stale poszukiwane, ponieważ ludzie zawsze będą uważali, że potrzebują ich więcej. Założenie to, nazywane nieograniczonością potrzeb ludzkich, stanowi podstawę większości współczesnych poglądów ekonomicznych. W okresie przedklasycznym pojęcie niedoboru nie było uważane za podstawowe – myślano raczej, jak wpływać za pomocą działalności gospodarczej na jakość życia i jego sprawiedliwość. Przykładowo starożytny grecki filozof Arystoteles uważał, że w razie niedoboru jakichś dóbr należy po prostu odgórnie ograniczyć konsumpcję.

Słownik