Font a czcionka

Rpf4lupZEMbJt1
Kaseta zecerska pełna czcionek
Źródło: Sailko, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], licencja: CC BY-SA 4.0.

Czcionka to określenie drukarskie. Jest to podstawowe narzędzie pracy zecera - osoby składającej tekst ręcznie, czyli układającej litery jak klocki. Czcionki mają postać małych drewnianych lub metalowych prostopadłościanów z główką w kształcie pojedynczej litery, która - pokryta farbą - odbija się na papierze. Wynaleziono je w XI wieku. Współcześnie wszelkiego rodzaju druki składa się w programach graficznych. Wyjątki robi się dla druków akcydensowych, artystycznych lub pamiątkowych. Dzięki przeniesieniu druku do świata cyfrowego czcionka zyskała swój wirtualny odpowiednik – znak (glif) zakodowany w postaci bitmapowej lub wektorowej.

Font to po prostu cyfrowy odpowiednik kroju pisma. To nie tylko jednolicie zaprojektowany zestaw liter alfabetu, ale również pasujących do nich znaków interpunkcyjnych, symboli i cyfr. Do tego dochodzi też światło między wierszami (interliniainterliniainterlinia), odstęp między literami (trackingtrackingtracking) czy odległość między konkretnymi parami liter (kerningkerningkerning). Wszystko to składa się na unikalny krój pisma o charakterystycznych dla niego elementach graficznych.

Podział ten, choć historycznie uzasadniony, często nie jest jasny dla użytkowników, którzy stosują te pojęcia zamiennie. Wynika to z faktu, że w edytorach tekstowych i graficznych narzędzia z grupy „Czcionka” służą do określenia pewnych cech znaków, jak ich krój, wielkość, kolor, pochylenie, pogrubienie, przekreślenie, indeksy itp.

Krój pisma

Krój pisma zazwyczaj występuje w różnych odmianach. Związane są one z grubością kresek (bardzo cienkie, cienkie, zwykłe, półgrube, grube, bardzo grube), szerokością (bardzo wąskie, wąskie, normalne, szerokie, bardzo szerokie) i pochyleniem liter (w prawo, w lewo). Niektóre fonty występują tylko w kilku odmianach podstawowych (czyli zwykłe, grube i pochyłe), inne zaś mają ich kilkanaście. Istnieją też całe rodziny fontów, składające się nawet z kilkudziesięciu wariantów, zawierające wersje cieniowane, ozdobne, konturowe, w negatywie itp., ale i fonty z tylko jedną odmianą (zazwyczaj są to projekty współczesne z zakresu fontów artystycznych).

Krojów pisma jest bardzo wiele. W ich uporządkowaniu pomagają trzy rodzaje klasyfikacji.

Fonty historyczne

W alfabecie łacińskim wyróżniamy następujące rodzaje krojów pisma:

  • pismo gotyckie;

  • antykwyantykwaantykwy renesansowe, zwane popularnie humanistycznymi (np. font Garamond),

  • antykwy barokowe (np. font Baskerville),

  • antykwy klasycystyczne, nazywane nowoczesnymi lub typu modern (np. Bodonii, Modern, Didone, Didot),

  • antykwy linearne szeryfowe, zwane potocznie egipcjankami (np. Caslon, Claredon, Serifa),

  • antykwy linearne bezszeryfowe, zwane potocznie groteskami (np.  Gothic, Sans Serif, Grotesque, Avant Garde.

Fonty szeryfowe i bezszeryfowe

Druga klasyfikacja krojów pisma to podział na fonty szeryfowe i bezszeryfowe.

Fonty szeryfowe to inaczej fonty ozdobne. „SzeryfyszeryfSzeryfy” stosuje się w celu zwiększenia dekoracyjności fontu - mają one zazwyczaj formę kresek lub pogrubień zwieńczających linie liter lub innych znaków.

Szeryfy mogą być klinowe, belkowe, kreskowe, wyokrąglone lub niewyokrąglone oraz skryte (czyli prawie niewidoczne). Fonty szeryfowe zazwyczaj są smuklejsze, bardziej czytelne i przejrzyste, dlatego używa ich się częściej do składu książek czy czasopism.

Najpopularniejsze fonty szeryfowe to Garamond, Georgia, Times New Roman, Bodoni, Minion, Caslon, Trajan.

Fonty bezszeryfowe natomiast - jak wskazuje ich nazwa - to kroje pisma pozbawione szeryfów. Ze względu na prostszą formę stosuje się je głównie w publikacjach internetowych, ponieważ są mniej męczące dla wzroku. Częściej też używa się ich w projektowaniu graficznym, zwłaszcza gdy typografia jest głównym elementem projektu.

Najpopularniejsze fonty bezszeryfowe to Arial, Helvetica, Futura, Tahoma, Trebuchet MS, Verdana, Myriad, Humanist, Franklin Gothic.

Fonty jedno- i dwuelementowe

Trzecia klasyfikacja to podział na kroje jedno- i dwuelementowe.

W przypadku krojów jednoelementowych znaki są zbudowane z kresek jednakowej grubości. Z kolei w fontach dwuelementowych kreski tworzące znaki różnią się grubością, np. pionowe mogą być cieńsze od tych poziomych.

Oczywiście obie kategorie - czyli fonty szeryfowe i bezszeryfowe oraz jedno- i dwuelementowe - współwystępują ze sobą, składając się na dany krój pisma. Mamy więc kroje: szeryfowe dwuelementowe (np. Times New Roman czy Minion), szeryfowe jednoelementowe (np. Rockwell czy Glypha), bezszeryfowe jednoelementowe (np. Arial, Helvetica czy Myriad ) i - stosunkowo rzadkie - bezszeryfowe dwuelementowe (np. Imperial, Peignot czy Britannic).

Inne rodzaje fontów

Poza przedstawionymi powyżej klasyfikacjami możemy spotkać też:

  • fonty skryptowe – kroje zbliżone do pisma odręcznego, przywodzące na myśl styl klasyczny, elegancki, zbliżony do kaligrafii;

  • fonty odręczne, tak zwane pisanki – udające pismo odręczne, zarówno piórem, jak i ołówkiem, markerem czy graffiti;

  • fonty komputerowe – ich rodowód sięga pierwszego oprogramowania; aktualnie, na fali popularności stylu oldschool, wracają w wielu odmianach;

  • fonty artystyczne – kroje inspirowane komiksem, filmami, grami, innymi kulturami, stylem retro itd.

Jako że klasyfikacji jest wiele, najlepiej pozostać przy prostym podziale na fonty z ozdobnikami (szeryfami) i bez. Rozwój projektowania graficznego i oprogramowania stworzył możliwość o wiele łatwiejszego tworzenia krojów niż dawniej oraz o wiele prostszy do nich dostęp.

Dodatkowo – w środowisku komputera – fonty dzielimy według formatu plików na Type 1Type 1Type 1, True TypeTrueTypeTrue TypeOpen TypeOpenTypeOpen Type (najpopularniejsze) oraz TFMGF.

Jak zarządzać fontami?

Informacji na temat pracy z krojami pisma dostarcza typografia. Najprościej mówiąc, typografia to takie projektowanie tekstu, by ułatwić jego odbiór. Warto poznać choćby jej podstawy, umożliwia to bowiem efektywne poruszanie się po świecie liternictwa. Jeśli rozejrzymy się wokół, zauważymy, że litery otaczają nas wszędzie. To nie tylko czasopisma i książki, ale również plakaty, reklamy, szyldy, billboardy, opakowania, etykiety, ulotki czy nadruki na torbach i ubraniach. We wszystkich tych miejscach fonty powinny być tak dobrane, aby nie tylko ułatwić przeczytanie tekstu, ale również zainteresować odbiorcę - np. przyciągnąć uwagę potencjalnego klienta bądź odpowiednio spełniać funkcję estetyczną.

Dlatego tak ważne jest poznanie podstawowych klasyfikacji fontów oraz zrozumienie, do czego służą. Fonty szeryfowe na przykład stosuje się zazwyczaj w książkach i czasopismach, gdyż są bardziej czytelne i przyjazne dla oczu. Inaczej jest w przypadku takich tekstów, jak ulotki leków, instrukcje obsługi czy informacje na opakowaniach produktów. Tutaj głównym kryterium jest dość ograniczone miejsce - chodzi więc  przede wszystkim o to, by zmieścić jak największą ilość tekstu na jak najmniejszej powierzchni. Dlatego sprawdzają się w tym wypadku fonty bezszeryfowe, tzw. sansy, które są zwarte i zabierają znacznie mniej miejsca niż szeryfowe (szczególnie w odmianach typu bardzo wąska cienka).

Fonty bezszeryfowe dominują również w internecie. Wynika to z niskiej rozdzielczości pierwszych monitorów i wszelkie drobne dodatki, zwłaszcza szeryfy były słabo wyświetlane i zmniejszały czytelność. Środowisko cyfrowe w ogóle nie jest szczególnie łaskawe dla wszelkich ozdobników czy cienkich linii. Na szczęście tekst na ekranie może być wyświetlany w różnej wielkości, a ta wpływa na czytelność fontu. Dlatego też w internecie widzimy  głównie takie fonty, jak Verdana, Arial czy  Trebuchet.

R1NgwEVGmcG3Q
Różnica w czytelności tekstu w foncie szeryfowym i bezszeryfowym tej samej wielkości.
Cytat za: Terry Pratchett, Prawda.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RhSnDhVIRyysU
Różnica w czytelności tekstu w zależności od odmiany fontu na przykładzie fontu Arial.
Cytat za: Terry Pratchett, Blask fantastyczny.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ale litery to nie tylko tekst w książce czy na ulotce. To również logotypylogotyplogotypy czy projekty graficzne, w których litera stanowi element równie ważny, co ilustracja. Dobór właściwego fontu w tworzeniu logotypu ma kluczowe znaczenie, to samo słowo napisane różnym fontem może mieć bowiem kompletnie odmienny wydźwięk.

Trzeba jednak pamiętać, że podobnie jak font nie jest tożsamy z czcionką, tak logotyp to nie to samo, co logologologo. Logo to znak graficzny marki - zazwyczaj składa się z dwóch elementów: sygnetu i logotypu. SygnetsygnetSygnet to element graficzny, znak, obrazek czy abstrakcyjny symbol. Logotyp to element tekstowy, nazwa zaprojektowana z użyciem fontu. Czasem jeszcze w skład loga wchodzi tagline/claim – może to być motto marki albo rok powstania firmy. Logotyp i sygnet mogą funkcjonować oddzielnie. Najczęściej loga składają się z logotypu czy sygnetu, może to być też sam logotyp - albo w formie pełnej nazwy, albo skrótu. Znane i rozpoznawalne marki decydują się też na używanie samego sygnetu.

R1Y8yx0cftJJm
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Odpowiedni dobór fontów ma istotne znaczenie również w artystycznych formach projektowych, jak plakat czy okładka książki. Często najlepsze i najbardziej przemawiające do wyobraźni projekty tworzone są właśnie z wykorzystaniem wyłącznie lub głównie liternictwa. Polska słynie ze świetnej szkoły graficznej i typograficznej. Druga połowa XX wieku to czas tworzenia wyjątkowych i śmiałych projektów z nowatorskim użyciem liternictwa (plakaty filmowe i teatralne, okładki książek). Twórczość tego okresu nazywamy Polską Szkołą Plakatupolska szkoła plakatuPolską Szkołą Plakatu.

Przykładem doskonałego wykorzystania liternictwa w projektowaniu są książki wydawnictwa Karakter - większość ich okładek to projekty czysto typograficzne.

RypM6PWpVdMdy
Okładki książek, Wydawnictwo Karakter
Źródło: dostępny w internecie: karakter.pl [dostęp 9.06.2022], tylko do użytku edukacyjnego.

Kolejny przykład ilustruje, jak różne rodzaje fontów mogą wpływać na wydźwięk tej samej okładki, pomimo użycia identycznej (lub niemal identycznej) ilustracji. Tytułowy font po lewej stronie, za sprawą swojej podniszczonej i symbolicznie zakrwawionej faktury (bardzo popularnej na okładkach powieści sensacyjnych), nasuwa skojarzenia ze współczesnym kryminałem, co dodatkowo wzmacnia bezszeryfowy krój pisma. Natomiast font zastosowany na okładce po prawej stronie od razu odsyła nas do literackiej przeszłości.

R1QhKBrG6iwtE
Dwie okładki Balladyny z różnych wydań Wydawnictwa Greg
Źródło: dostępny w internecie: greg.pl [dostęp 9.06.2022], tylko do użytku edukacyjnego.

Kolejnym przykładem pokazującym znaczenie odpowiedniego doboru fontów jest prasa. Można dostrzec trendy w obrębie danej tematyki czasopisma.

Charakterystyczne jest to, że czasopisma dotyczące światowej mody czy kultury, mają tytuły zaprojektowane w bardzo podobny sposób: są to fonty szeryfowe, klasyczne, wąskie i eleganckie. Co ciekawe, wszystkie trzy przedstawione tu kroje, zaprojektowane specjalne dla tych magazynów, oparte są na jednym klasycznym foncie Didot.

RyW4q0TT7yiyf
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], domena publiczna.
Rk7Wga1lEddiC
Źródło: Pajam, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
RTfzhdnmW7pN8
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], domena publiczna.

Inną prawidłowość można dostrzec wśród tytułów, które również skierowane są do kobiet, ale mają już inną tematykę. Swoje treści kierują do znacznie szerszej grupy kobiet, zazwyczaj stawiają na loga zaprojektowane z użyciem fontów bezszeryfowych. Sprawiają przez to wrażenie bardziej dostępnych, codziennych i nowoczesnych.

R1SuuGrMS8t7d
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], domena publiczna.
R15PSBgvNoJFa
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], domena publiczna.
RHLA8S2B6Knud
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], domena publiczna.

Nie zawsze jednak w projektowaniu obowiązują sztywne czy oczywiste reguły. Tytuły najbardziej znanych wydawnictw na świecie zostały zaprojektowane w sposób, który gwarantuje im rozpoznawalność, a niekoniecznie spełnia jakieś wyznaczniki.

R1B047ZSs3T9i
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], domena publiczna.
R1OL9k4UTvck2
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org [dostęp 10.06.2022], domena publiczna.
Polecenie 1

Przykłady dobrze i źle dobranych fontów widzimy każdego dnia. Przygotuj przykłady tak źle, jak dobrze dobranych krojów pisma. Wyjaśnij, na podstawie jakich kryteriów uzasadniasz swoją ocenę.

Słownik

antykwa
antykwa

bardzo szerokie pojęcie, oznaczające kroje pisma stworzone dla alfabetu łacińskiego powstałe w drugiej połowie XV w. i później

interlinia
interlinia

światło międzywierszowe, jedna z najważniejszych cech tekstu sformatowanego w DTP; jest to odległość między sąsiednimi wierszami tekstu liczona jako odstęp pomiędzy dolną linią pisma w wierszu górnym a górną linią pisma w wierszu dolnym

kerning
kerning

regulowanie odległości pomiędzy konkretnymi parami znaków w danym kroju pisma i jego odmianie; określane są w ten sposób odstępy nie tylko między literami, lecz także pozostałymi znakami (np. litera‑cyfra, cyfra‑cyfra, cyfra‑znak interpunkcyjny)

logo
logo

unikalna i charakterystyczna forma graficzna, stylizowany napis, symbol lub inna forma ekspresji graficznej służąca do identyfikacji marki, przedsiębiorstwa bądź organizacji

logotyp
logotyp

(gr. logos – słowo, myśl i typos – odcisk, obraz) forma graficzna będąca interpretacją brzmienia nazwy i jednoznacznie identyfikująca pewną aktywność społeczną lub wytwór działalności, np. instytucję, markę, firmę czy też produkt

OpenType
OpenType

format fontów, który ma zakończyć istnienie wielu różnych formatów i pozostawić tylko jeden, do używania bezpośrednio na wszystkich platformach komputerowych; jest wspólnym dziełem firm Adobe oraz Microsoft i choć prace nad nim zaczęły się już w 1996 roku, to pierwszą aplikacją DTP obsługującą ten format był dopiero Adobe InDesign; fonty w formacie OpenType mają znaki kodowane w Unicode, a ponadto zawierają szereg nowych funkcji niedostępnych w popularnych starszych formatach, jak np. znaki alternatywne i inne tzw. funkcje zecerskie (funkcje te dostępne są zwykle tylko w specjalizowanym oprogramowaniu do składu), czy osadzanie krojów na stronach WWW, umożliwiające wyświetlanie ich w przeglądarce na komputerze, który tych znaków nie ma zainstalowanych

Polska Szkoła Plakatu
Polska Szkoła Plakatu

określenie powstałe w latach 60. XX w., używane wobec grupy polskich artystów grafików, ilustratorów, plakacistów, którzy zdobyli międzynarodowe uznanie; zajmowali się oni wykonywaniem plakatów o tematyce politycznej, społecznej i kulturalnej (film, spektakle teatralne, wystawy, przedstawienia cyrkowe itp.); plakaty wykonywane przez przedstawicieli Polskiej Szkoły Plakatu były bardzo zróżnicowane stylistycznie, jednak ich wspólnymi cechami były lapidarność i oszczędność formy, ironia oraz nowatorskie liternictwo; charakter twórczości polskich plakacistów określany bywał jako styl „niezależności i bystrości rozumu”; najbardziej znani przedstawiciele PSP to m.in. Henryk Tomaszewski, Jan Lenica, Jan Młodożeniec, Franciszek Starowieyski, Waldemar Świerzy

sygnet
sygnet

symbol graficzny, który jednoznacznie kojarzy się z daną marką, firmą lub organizacją; sygnet jest często wykorzystywany zamiast pełnego loga, szczególnie gdy brakuje miejsca na przedstawienie całego znaku; słynnym sygnetem jest np. nadgryzione jabłko marki Apple czy graficzny znak Pepsi

szeryf
szeryf

poprzeczne lub ukośne zakończenia kresek głównych liter danego kroju pisma; jego forma graficzna jest jednolita w danym kroju

tracking
tracking

gęstość składu; równomierne odsuwanie lub przybliżanie do siebie znaków w tekście, możliwość regulowania odległości pomiędzy znakami globalnie w skali całego tekstu lub w jego wybranym fragmencie; funkcja dostępna w programach do składu i łamania publikacji, procesorach tekstu oraz innych programach pracujących z tekstem w trybie graficznym

TrueType
TrueType

format fontów stworzony przez Apple jako odpowiedź na płatny PostScript, stosowany na komputerach Macintosh od 1991 r.; obecnie rozpowszechniony na wszystkich platformach komputerowych na równi z fontami Type 1.; znaki w TrueType opisane są za pomocą krzywych Béziera tylko drugiego stopnia, jednak jest to format znacznie bardziej skomplikowany technicznie; daje za to większe możliwości, szczególnie pod względem jakości wyświetlania na ekranie monitora; od 1992 r. stosowany również w środowisku Microsoft; aktualnie format TT wypiera T1, który został uznany za nierozwojowy

Type 1
Type 1

format fontów postscriptowych powstał w Adobe1985 r. równolegle z samym językiem PostScript; pierwotnie fonty te zostały zastosowane w komputerach przedsiębiorstwa Apple, które w tym samym czasie jako pierwsze weszły na rynek z graficznym środowiskiem pracy użytkownika (a nie jak do tej pory – znakowym) oraz z przystosowaną do druku w tym trybie drukarką laserową; umożliwiało to całkowitą zmianę w podejściu do tekstu drukowanego – można było drukować dowolne kształty liter, w płynnej skali wielkości