Krystyna Waszakowa Kognitywno-komunikacyjne aspekty słowotwórstwa. Wybrane zagadnienia opisu derywacji w języku polskim

W nowym znaczeniu przenośnym przymiotnika chirurgiczny związek z podstawą słowotwórczą opiera się na [...] niedefinicyjnej, akcydentalnej cesze, „zarejestrowanej” w nazwie.
Por. następujące konteksty:
Chirurgiczne cięcia na polskim niebie
Ryanair tnie siatkę polskich kierunków niczym wytrawny chirurg. Bez zbędnych emocji irlandzka linia kalkuluje swoje możliwości na nowy sezon, czego efektem jest likwidacja aż czternastu polskich trasIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹.

Chirurgiczne cięcie Moskwy
Nie bardzo rozumiem fakt, że kontrolerów rosyjskich przesłuchuje się dopiero po 10 miesiącach od katastrofy. Przecież wydarzenia z 10 kwietnia 2010 r. coraz bardziej zacierają się w ich pamięci.
Istnieje biologiczny mechanizm wypierania ze świadomości rzeczy trudnych, niewygodnych i bardzo stresogennychIndeks górny 222 Indeks górny koniec²²².

W obu cytatach połączenie chirurgiczne cięcie odnosi się do podstawowego znaczenia tego przymiotnika ‘związany z wykonywanym przez chirurga zabiegiem operacyjnym’, por. kolokacje narzędzie chirurgiczne, zabieg chirurgiczny, przy czym cechą podtrzymującą związek między znaczeniem medycznym przymiotnika chirurgiczny a jego użyciem metaforycznym jest zauważone przez twórcę [..] w zakresie następujących cech definicyjnych: ‘precyzja/dokładność’ i ‘nieodwracalność’.
W pierwszym cytacie na opartą na relacji podobieństwa motywację derywatuderywatderywatu wskazuje wyraz chirurg [...]. W drugim cytacie, którego interpretacja jest trudniejsza, znaczenie użytego w tytule wyrażenia jest niedookreślone − jego sens odbiorca może jedynie wykoncypować z kontekstu oraz na podstawie posiadanej wiedzy (również o wydarzeniach, o których mowa w tekście). W obu przykładach między zestawianymi pojęciami istnieje silna więź w zakresie podobieństwa − podtrzymuje ją użyty w znaczeniu przenośnym rzeczownik cięcie. W przykładzie drugim podobieństwo między wykonywanym przez chirurga zabiegiem operacyjnym a postępowaniem Moskwy (władz rosyjskich, MAK‑u) dotyczy również ‘precyzji’ − tę mówiący upatruje w celowo opieszałym działaniu Moskwy, obliczonym na zadziałanie sprzyjających jej określonych mechanizmów, które podaje w zacytowanej wypowiedzi.
Te i następne przykłady pokazują, jak ważną rolę we właściwym, tj. zgodnym z intencjami nadawcy rozumieniu, pełni kontekst, ujawniający nie tylko znaczenie figuratywne przymiotnika chirurgiczny, ale też jego profil. [...]
„Chirurgiczne cięcia” w Starostwie
Dość zaskakujący temat został po raz pierwszy wywołany przez posła [...] na poniedziałkowej konferencji prasowej [...]. W jej trakcie poinformował o „kryzysie”, w jakim miał się znaleźć oddział chirurgiczny gnieźnieńskiego szpitala. Mowa była o konkursie na prowadzenie opieki medycznej w tym zakresie, do którego zgłosiła się firma zewnętrzna. To w rezultacie ma doprowadzić do zwolnienia obecnej, kilkuosobowej załogi lekarskiejIndeks górny 333 Indeks górny koniec³³³.

Na tej samej cesze opiera się rozszerzenie metaforyczne w wyrażeniu chirurgiczne naloty/chirurgiczne naloty bombowe ‘takie, które dokonywane są z wielką dokładnością, precyzją co do miejsca bombardowania, bez zaplanowanego niszczenia obiektów cywilnych; z precyzją, z jaką chirurg wykonuje zabieg, operację’.
Por.
Cała Operacja Anakonda miała na celu uzyskanie przewagi na terenach wschodniego Afganistanu. Dowództwo amerykańskie, w tym teoretyk, cywilny dowódca, a zarazem ówczesny sekretarz obrony Donald Rumsfeld nie uwzględniło jednak, że jest to teren bardzo górzysty, a przez to trudny do zdobycia i niesprzyjający przy przeprowadzaniu natarcia. W skrócie: o wiele łatwiej jest się tam bronić, niż atakować. [...] W dodatku Donald Rumsfeld prezentował specyficzną „doktrynę wojenną”.
Uważał bowiem, że tego typu operację da się przeprowadzić z użyciem sił lądowych oraz przy wsparciu precyzyjnych uderzeń sił lotniczych (tzw. chirurgiczne naloty) na przeciwników stawiających opórIndeks górny 444 Indeks górny koniec⁴⁴⁴.

Omawiane tu połączenie chirurgiczne naloty jest kalką angielskiego wyrażenia surgical strikes; o motywacji nowego znaczenia przymiotnika w polszczyźnie decyduje wyrazistość jego związku z przymiotnikiem chirurgiczny w znaczeniu niefiguratywnym.

1 Źródło: Krystyna Waszakowa, Kognitywno-komunikacyjne aspekty słowotwórstwa. Wybrane zagadnienia opisu derywacji w języku polskim, Warszawa 2017, s. 96–98.