Przeczytaj
Układ Sikorski–Majski
Po tym, jak 22 czerwca 1941 r. III Rzesza napadła na ZSRS, mocarstwom zachodnim zależało na jak najszybszym wciągnięciu Józefa Stalina do koalicji antyhitlerowskiej. Najbardziej parła do tego Wielka Brytania, która zachęcała władze polskie na uchodźstwie do rozmów z Sowietami. Polscy politycy usiedli do nich, kierując się względami praktycznymi. Liczyli, że uda im się wymóc na Rosjanach obietnicę zatwierdzenia granicy na wschodzie według stanu sprzed wojny. Na terenach Związku Sowieckiego przebywało też wielu Polaków, którzy mogli zasilić szeregi armii polskiej. 31 lipca 1941 r. premier rządu RP na uchodźstwie gen. Władysław Sikorski oraz ambasador rosyjski w Londynie Iwan Majski podpisali układ przywracający polsko‑sowieckie stosunki dyplomatyczne. Rząd ZSRS uznał, że traktaty sowiecko‑niemieckie z 1939 r. straciły moc, a rząd polski potwierdził, że nie jest związany żadnym układem skierowanym przeciwko Moskwie. Polacy przebywający na Wschodzie mieli odzyskać wolność i wstąpić do wojska polskiego, dowodzonego przez polskich generałów.
Jaka atmosfera panuje na spotkaniu?
Kontrowersje
Porozumienie z Rosją budziło wątpliwości w polskich kręgach rządowych. Do jego zwolenników należał przede wszystkim gen. Sikorski, który uważał, że był to jedyny sposób, aby powstrzymać przesiedlanie, mordowanie i wywózki Polaków do łagrówłagrów. Tymczasem według części ministrów należało przedłużyć rozmowy i wymusić na znajdujących się pod presją Rosjanach zatwierdzenie granicy wschodniej według stanu sprzed 17 września 1939 r. (sformułowanie o unieważnieniu traktatów sowiecko‑niemieckich niczego nie przesądzało). Innym punktem budzącym kontrowersje było użycie słowa „amnestia” w stosunku do obywateli polskich, którzy trafili do obozów jenieckich, więzień i obozów GułaguGułagu. Terminu tego używa się w odniesieniu do przestępców, którym darowano winy, a przecież w rzeczywistości objęci amnestią Polacy padli ofiarą sowieckiego terroru. Część kół rządowych nie zgadzała się również z przyjęciem kryterium etnicznego przy określaniu obywatelstwa ludności, która po wrześniu 1939 r. znalazła się pod panowaniem Związku Sowieckiego. Przy takim założeniu obywatelstwa polskiego pozbawieni zostali Białorusini, Ukraińcy i Żydzi, którzy wcześniej legitymowali się polskimi dokumentami.
Prezydent Władysław Raczkiewicz ostatecznie odmówił podpisania układu. Twierdził, że zgodnie z Konstytucją kwietniową to on jako głowa państwa powinien zawierać i ratyfikować umowy z innymi państwami i dlatego układ z ZSRS może być taktowany wyłącznie jako zbiór wytycznych dla jego sygnatariuszy. W geście sprzeciwu minister spraw zagranicznych August Zaleski, przewodniczący Komitetu Politycznego Rady Ministrów gen. Kazimierz Sosnkowski oraz minister sprawiedliwości Marian Seyda opuścili rząd. Z tego samego powodu rozwiązanie ogłosiła Rada Narodowa Rzeczypospolitej PolskiejRada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej.
Sprawa katyńska
Podpisanie układu Sikorski–Majski przywróciło wolność polskim więźniom w Związku Sowieckim i pozwoliło utworzyć oddziały pod dowództwem gen. Władysława Andersa. W 1942 r. jako 2 Korpus Polski weszły one w skład Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
Względna normalizacja stosunków między Polakami a Sowietami nie trwała jednak długo. W lutym 1943 r. dwaj rosyjscy chłopi wskazali władzom niemieckim masowe groby polskich oficerów zamordowanych przez NKWDNKWD w pobliżu Katynia. Niemcy przystąpili do prac ekshumacyjnych i upublicznili informację o zbrodni. 11 kwietnia 1943 r. niemiecka Agencja Transocean nadała komunikat o odnalezieniu zwłok polskich oficerów, a dwa dni później informację tę powtórzyło Radio Berlin. Niemcy szybko zrozumieli, że swoje odkrycie mogą wykorzystać propagandowo, aby poróżnić członków skierowanej przeciwko nim koalicji oraz zniechęcić Polaków do Związku Sowieckiego. Przy okazji wykorzystali zdjęcia z Katynia do prowadzenia wewnętrznej propagandy przeciwko bolszewikom i utożsamianym z nimi Żydom. Rosjanie konsekwentnie odpierali zarzuty i obarczali winą za mord w Katyniu III Rzeszę. Według nich polscy jeńcy wojenni w 1941 r. mieli pracować na robotach budowlanych na zachód od Smoleńska i latem tego roku wpadli w ręce żołnierzy niemieckich.
Opisz prawdopodobne nastroje osób, które były świadkami uwiecznionego na fotografiach wydarzenia.
15 kwietnia 1943 r. III Rzesza poprosiła Międzynarodowy Czerwony Krzyż o powołanie niezależnej komisji śledczej celem wyjaśnienia zbrodni w lesie katyńskim. Rząd polski uznał, że nie może pozostać bierny wobec tak poruszających informacji, dlatego dwa dni później sam również zwrócił się do MCK o zbadanie sprawy. Organizacja odpowiedziała, że się nią zajmie, jeśli zgodę wyrażą wszystkie zainteresowane strony, a więc także Związek Sowiecki. Stalinowi zależało na utrzymaniu prawdy w tajemnicy, dlatego odmówił. Do tego oskarżył rząd polski o współpracę z Hitlerem. 25 kwietnia 1943 r. ambasador Polski w ZSRS Tadeusz Romer otrzymał notę o zerwaniu stosunków dyplomatycznych, w której mowa była o polsko‑niemieckiej zmowie przeciwko Rosji. Państwa zachodnie nie zajęły jednoznacznego stanowiska w sprawie katyńskiej, ponieważ mogłoby to doprowadzić do zerwania współpracy z Moskwą w ramach koalicji antyhitlerowskiej, a ZSRS był ważnym sojusznikiem, mającym olbrzymie zasoby ludzkie i surowcowe.
Kłamstwo katyńskie
Niemcy we własnym zakresie utworzyli Międzynarodową Komisję Lekarską, która prowadziła ekshumacje i przesłuchiwała ludność zamieszkującą okolice miejsca egzekucji. W pracach tych wzięła udział delegacja Polskiego Czerwonego Krzyża, na co zgodę wyraził rząd w Londynie. Badania trwały kilka miesięcy – w związku z rozwojem wypadków na froncie wschodnim we wrześniu 1943 r. do lasu katyńskiego wkroczyła Armia Czerwona. Funkcjonariusze NKWD ogrodzili teren pochówku, otworzyli mogiły, umieścili w nich podrobione dokumenty i pozyskali fałszywych świadków, a tych, którzy mogli zagrozić ich wersji wydarzeń, zlikwidowali albo osadzili w więzieniach.
Jakie emocje rysują się na twarzach osób, które przeprowadzają rozmowę?
26 stycznia 1944 r. specjalna komisja, złożona wyłącznie z Rosjan, wydała komunikat, który stanowczo wskazywał na winę Niemców. Moskwa propagowała tę wersję wydarzeń aż do końca zimnej wojnyzimnej wojny. W PRL‑u uzależnione od Kremla komunistyczne władze nie zakwestionowały jej, wychodząc z założenia, że byłoby to sprzeczne z polską racją stanu. Dopiero 13 kwietnia 1990 r., przy okazji wizyty prezydenta RP Wojciecha Jaruzelskiego w Moskwie, ówczesny prezydent Związku Sowieckiego Michaił Gorbaczow przyznał, że to NKWD dokonało zbrodni katyńskiej, która „była jedną z ciężkich zbrodni stalinizmu”. Współcześnie Rosjanie relatywizująrelatywizują sprawę katyńską, prowadząc akcję propagandową zwaną przez historyków anty‑Katyniem. Polega ona na zestawianiu mordu w Katyniu z wysoką śmiertelnością jeńców sowieckich w niewoli polskiej w latach 1919−1921, spowodowaną przepełnieniem i złymi warunkami sanitarnymi (główną przyczyną śmierci były epidemie chorób zakaźnych). Władze rosyjskie unikają uznania odpowiedzialności sowieckiego kierownictwa partyjno‑państwowego, dlatego nie interweniują, gdy nacjonalistyczne i komunistyczne ugrupowania publicznie negują winę ZSRS.
Podaj powód, dla którego w Polsce niemal wszystkie pomniki upamiętniające ofiary zbrodni katyńskiej powstały po roku 1989.
Słownik
(ros. Gławnoje uprawlenije isprawitielno‑trudowych łagieriej i kolonij – Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy) zarząd obozów pracy w Związku Sowieckim
ustanowiona dekretem prezydenta RP Władysława Raczkiewicza 9 grudnia 1939 r. we Francji; zadaniem jej członków było doradzanie prezydentowi i rządowi RP na uchodźstwie; zastępowała parlament; liczyła 22 członków, którzy w większości należeli do koalicji rządowej; jej przewodniczącym był Ignacy Jan Paderewski, ale ze względu na jego zły stan zdrowia faktycznie pracami kierował Stanisław Mikołajczyk; rozwiązana w sierpniu 1941 r., po podpisaniu układu Sikorski–Majski; reaktywowana w listopadzie 1942 r. pod przewodnictwem Stanisława Grabskiego; ostatecznie rozwiązana wraz z pozostałymi organami władz RP na uchodźstwie w 1991 r.
(ros. isprawitielno‑trudowyje łagieria – poprawcze obozy pracy) obóz pracy przymusowej w Rosji bolszewickiej i Związku Sowieckim
(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) ministerstwo wchodzące w skład rządu ZSRS – Rady Komisarzy Ludowych, istniejący pod tą nazwą w latach 1917–1946 i zastąpiony przez KGB; organ odpowiedzialny za represje (w tym wielkie czystki)
(z łac. relativus – względny) traktować wydarzenia, oceny, opinie, wartości jako rzeczy względne, zależne od innych
okres między 1947 a 1991 r.; umowna nazwa napięć i rywalizacji ideologicznej, politycznej i militarnej między blokiem zachodnim (głównie USA) a blokiem wschodnim (ZSRS i państwa zależne), którym towarzyszył wyścig zbrojeń
Słowa kluczowe
Katyń, sprawa katyńska, kłamstwo katyńskie, propaganda, układ Sikorski–Majski, rząd RP na uchodźstwie, stosunki sowiecko‑polskie, II wojna światowa, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją
Bibliografia
F. Kadell, Kłamstwo katyńskie. Historia pewnej manipulacji. Fakty, dokumenty, świadkowie, tłum. J. Pasieka, Wrocław 2008.
T.A. Kisielewski, Katyń. Zbrodnia i kłamstwo, Poznań 2008.
J. Mackiewicz, Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary, Komorów 1997.
T. Urban, Katyń. Zbrodnia i walka propagandowa wielkich mocarstw, Warszawa 2019.
Układ Sikorski–Majski. Wybór dokumentów, oprac. E. Duraczyński, Warszawa 1990.
J. Zawodny, Katyń, Paryż 1989.