Reforma szkolnictwa

Dzieło reform Stanisława Konarskiego rozwinęła i usystematyzowała Komisja Edukacji Narodowej, powołana przez sejm dla objęcia nadzoru nad szkołami jezuickimi po kasacie zakonu przez papieża w 1773 r. W jej skład wchodzili m.in. Andrzej Zamoyski, Adam Kazimierz Czartoryski oraz biskupi: płocki Michał Poniatowski (brat króla i późniejszy prymas) i wileński Ignacy Massalski.

RRPJVTIo3GhCz1

Obraz przedstawia portret Ignacego Potockiego. Młody mężczyzna w dłuższych, kręconych włosach. Najpewniej opiętych w kucyk. Ubrany w ciemny mundur, białą koszulę z żabotem. Na piersi odznaki. Przepasany szarfą.

Komisja nadzorowała też prace Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, które pod przewodnictwem Ignacego Potockiego i jego doradcy księdza Grzegorza Piramowicza opracowało programy nauczania. W systemie edukacji istotną rolę miały odgrywać szkoły główne, czyli uniwersytety w Krakowie i Wilnie, jako kuźnie kadr nauczycielskich dla trzech rodzajów szkół: siedmioletnich wydziałowych, sześcioletnich podwydziałowych oraz parafialnych. Oprócz wychowania obywatelskiego, na które wielki nacisk kładł już Konarski, wykładano w nich nauki przyrodnicze, matematykę i mechanikę, przy czym zalecano, by uczniowie „więcej na rozum i pojęcie niżeli na pamięć uczyli się”. Mimo niewątpliwych sukcesów Komisji i Towarzystwa trzeba pamiętać, że edukacja obejmowała młodzież szlachecką i część mieszczańskiej, a chłopską tylko w minimalnym zakresie (sporadycznie do szkół trafiały dzieci najbogatszych chłopów). Zdobywająca popularność w Europie idea oświaty powszechnej w Rzeczypospolitej jeszcze długo pozostawała niemożliwa do realizacji.

R1aCDshA4pdGh

Obraz przedstawia portret Hugona Kołłątaja. Siedzi na tapicerowanym krześle. Ubrany w ciemny mundur z błękitnym kołnierzem. Na piersi odznaka. W jednej dłoni trzyma księgę, drugą ma odłożoną na stole. Dłoń jest otwarta. W tle liczne księgi oraz malowidło na ściennie, postać w todze z mieczem i wagą.

Prasa

Efektów zmian w szkolnictwie można było oczekiwać po upływie pokolenia, w pełni zaś ujawniły się one dopiero w epoce porozbiorowej.

RiGHtnmbnEpj01

Ilustracja przedstawia stronę z „Gazety Warszawskiej”. W górnym lewym rogu pieczątka Biblioteki Głównej w Warszawie. W centralnym miejscu grafika herbu w kształcie jabłka zwieńczony koroną z krzyżem. Lewą połówkę jabłka wypełnia orzeł, prawą zaś rycerz konno. Boki oplatają gałązki. W centrum herbu byk.

Pewną rolę w doraźnej agitacjiagitacjaagitacji na rzecz zreformowania państwa odgrywała prasa. Rozwijała się ona już za Augusta III, a w czasach stanisławowskich przeżywała prawdziwy rozkwit, szczególnie po 1773 r., gdy wygasł monopol pijarów na wydawanie gazet w języku francuskim i skasowany został zakon jezuitów, posiadający dotąd wyłączność na prasę w innych językach, w tym po polsku. Z przekształcenia jednego z dzienników jezuickich powstała w 1774 r. zachowawcza „Gazeta Warszawska”, wydawana przez księdza Stefana Łuskinę, a jej głównym konkurentem był powstały z inspiracji Stanisława Augusta tygodnik „Monitor”, wzorowany na prasie angielskiej i propagujący idee oświecenia. Już w dobie Sejmu Czteroletniego powstały nowe tytuły, redagowane przez zwolenników programu reform, z „Gazetą Narodową i Obcą” Juliana Ursyna Niemcewicza na czele.

RVyhzcmR2mpE9

Ilustracja przedstawia stronę z „Gazety narodowej i Obcej”. Storna pokryta tekstem w dwóch kolumnach. Data wydania 23 kwietnia 1791 roku.

Literatura i teatr

Również pisarze angażowali się w propagowanie nowych wzorców i poglądów, co znajdowało wyraz m.in. w unowocześnianiu języka literackiego. Istotna była tu zwłaszcza zmiana stosunku do makaronizmówmakaronizmmakaronizmów, czyli wyrażeń i zwrotów łacińskich, które dotychczas uchodziły za dowód uczoności. Od połowy stulecia zaczęto parodiować ich nadużywanie i stopniowo oczyszczać z nich polszczyznę. Język poezji i dramatu stał się mniej sztuczny i uroczysty, za to bardziej komunikatywny, co było szczególnie ważne w przypadku utworów satyrycznychsatyrasatyrycznych, których używano jako oręża w walce politycznej, rozpowszechnianych w formie druków ulotnychdruki ulotnedruków ulotnych.

RKMHnJLNH5jq21

Obraz przedstawia Ignacego Krasickiego. Spoczywa na fotelu w dekoracyjnej sutannie. Na piersi krzyż. Na stoliku obok mitra. Mitra to wysokie liturgiczne nakrycie głowy. W jednej dłoni trzyma kartę papieru, drugą ma otwartą w stronę widza.

W latach 70. i 80. XVIII w. spod pióra biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego wyszły pierwsze polskie powieści: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki oraz Pan Podstoli. Zarówno te, jak i inne dzieła Krasickiego miały charakter dydaktyczny, choć autor często nadawał im formę satyrysatyrasatyry. Biskup krytykował próżniactwo zakonników (słynna Monachomachia) i tradycyjne przywary Sarmatów, a także ślepą pogoń za cudzoziemską modą (np. Żona modna); wreszcie pisał również podniosłe wiersze patriotyczne, takie jak hymn Szkoły Rycerskiej – Hymn do miłości ojczyzny. Mimo niższego poziomu artystycznego dużą popularność zdobyły utwory poetyckie związanych z dworem królewskim Adama Naruszewicza i Stanisława Trembeckiego oraz uprawiających sentymentalną lirykę miłosną Franciszka Dionizego Kniaźnina i Franciszka Karpińskiego (ten ostatni jest też autorem słów do popularnej kolędy Bóg się rodzi).

R1KmpTqHwNk6O

Obraz przedstawia portret Stanisława Trembeckiego. Postać znajduje się w zaciemnionym pomieszczeniu, oświetlona jest głównie jego twarz. Siedzi opierając się o stolik. Prawa dłoń otwarta w geście jakby tłumaczyła. Lewa spoczywa trzymając tomik poezji.

R1MpZ8vdIT2yT

Obraz przedstawia portret Adama Naruszewicza. Postać w dojrzałym wieku, siwe kręcone włosy najpewniej upięte w kitek. Ubrany jest w błękitną koszulę, czarny kołnierz. Na szyi bogato zdobiony krzyż wyznania katolickiego oraz krzyż Polski. Na piersi odznaka. W ręku trzyma stos papieru i zapisuje je piórem.

Twórcy ci spotykali się na organizowanych przez Stanisława Augusta Poniatowskiego (głównie w latach 1770–1777) tzw. obiadach czwartkowych, czyli cotygodniowych biesiadach literacko‑naukowych. Wzorowane były one na paryskich salonach literackich, a oprócz wspólnego spożywania wykwintnych posiłków goście, wśród których byli też malarze i rzeźbiarze, rozmawiali na tematy związane ze sztuką i nauką. Niektóre z pisanych na obiady czwartkowe utworów literackich pojawiały się następnie w tygodniku „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, nieoficjalnym organie prasowym tych spotkań i pierwszym polskim czasopiśmie literackim.

Rgl1JEI0efvTh1

Obraz przedstawia portret Wojciecha Bogusławskiego. Bohater został uchwycony na łonie natury. Swobodnie przysiadł pod drzewem. Ubrany w koszulę z żabotem, pod szyją przewiązany jest dwiema chustkami upiętymi w kokardy. Białą i błękitną. Do tego jasna kamizelka oraz bordowa marynarka. Na łokciu opiera się o konar drzewa, druga dłoń opiera się o książkę. W oddali pejzaż.

W 1765 r. z inicjatywy króla powstał w Warszawie Teatr Narodowy, pierwszy stały zespół aktorski w Rzeczypospolitej. W jego repertuarze dominowały komedie obyczajowe, wykpiwające ciemnotę i szlacheckie wady. Największy rozgłos zdobywały sztuki o wszystko mówiących tytułach: Zabobonnik i Sarmatyzm Franciszka Zabłockiego oraz Małżeństwo z kalendarza i Czary Franciszka Bohomolca. Aktualne przesłanie polityczne zawierał wystawiony w 1791 r. Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza, propagujący idee stronnictwa patriotycznego. Od lat 80. przez trzy kolejne dekady, z krótkimi tylko przerwami, scenie dyrektorował Wojciech Bogusławski, który po uchwaleniu Konstytucji 3 maja wystawił własny dramat Dowód wdzięczności narodu, będący kontynuacją Powrotu posła, a w 1794 r. Cud mniemany, czyli Krakowiaków i Górali – śpiewogrę uznawaną za szczytowe osiągnięcie polskiego teatru w XVIII w.

R1ERrOhSwnQV8

Ilustracja przedstawia Teatr Narodowy na placu Krasińskich w Warszawie. Powstał w XVIII wieku. Wokół nieliczna zabudowa, brak dróg. Z lewej strony skład belek drzewa. Kilka osób przechadza się przez plac. Z prawej stronie ilustracji widać prosty ręczny dźwig do podnoszenia ciężarów: belek, kamieni, etc. Budynek teatru ma kształt prostokątny. Nad wejściem znajduje się niewielkie zadaszenie na czterech kolumnach.

R1c5h3SklL157

Ilustracja przedstawia Gmach Teatru Narodowego oraz Teatru Wielkiego, Opery Narodowej. Widoczny budynek jest o wiele większy od poprzedniego. Wzniesiono go na początku lat 40 XX wieku. Z oryginalnej budowli pozostały fasada i fragmenty bocznych skrzydeł. Budynek ma wiele kolumn. Nad wejściem znajduje się duża rzeźba. Widoczne są konie w galopie. Nad oknami budynku znajdują się freski przedstawiające różne obrazki.

Mecenat artystyczny

Stanisław August Poniatowski nie tylko wspierał pisarzy i poetów, ale był rownież wielkim miłośnikiem i kolekcjonerem sztuki. Dążył także do tego, aby zapewnić Rzeczypospolitej odpowiednią pozycję wśród państw europejskich, a z jej stolicy stworzyć centrum życia kulturalnego i naukowego i przyciągnąć do Warszawy znaczących twórców z innych ośrodków. Stąd projekt przebudowy Zamku Królewskiego – już od początku panowania król zamierzał zadbać o znajdującą się w złym stanie rezydencję, przemienić ją w siedzibę godną oświeceniowego władcy. Choć ze względu na wysokie koszty udało się ten plan zrealizować częściowo, to królewska rezydencja zyskała wspaniały wystrój. W przebudowie Zamku uczestniczyli m.in. nadworny architekt Jakub Fontana, pochodzący z Włoch Dominik Merlini, który swą polską karierę zaczynał jeszcze za Augusta III, oraz Johann Christian Kamsetzer. Natomiast obrazy, rzeźby i malarskie dekoracje są dziełem działających na dworze Stanisława Augusta tak znanych artystów, jak choćby przybyli z Italii Marcello Bacciarelli (malarz specjalizujący się w portretach, autor pocztu królów Polski) oraz Bernardo Bellotto (zwany Canalettem, który zasłynął pejzażami miejskimi), a także Jan Bogumił Plersch oraz rzeźbiarze André Le Brun i Jakub Monaldi.

RT424gJqrlEu5

Obraz przedstawia portret Bernardo Bellotto (Canaletto). Scena prezentuje się we wnętrzu jakiegoś pałacu. Wysokie kolumny, obszerne schody, nawet fontanna. Wszystko wykonane z kamienia. Bernardo stoi na pierwszym planie w akompaniamencie dwóch osób, które zerkają zza jego ramienia. Bernardo, mężczyzna większej postury, w purpurowym płaszczu wygląda nieco komicznie, jak wielka kolorowa kulka. Kroczy dostojnie. Przez jedno ramię przerzucony ma złoty szal. Na rękach białe rękawiczki. Jedną trzyma na biodrze, drugą wskazuje kierunek lub zaprasza do wewnątrz.

R1XOSD72a66lc

Obraz przedstawia ulicę Miodową w Warszawie. Z lewej jak i z prawej strony zabudowa zdobiona sztukateriami. Na horyzoncie również ciąg kamienic. Brak utwardzonych dróg, tłum przemieszcza się konno karocami lub pieszo.

REDuLN6RcoLex

Obraz przedstawia widok Warszawy od strony Pragi. Na pierwszym planie naturalny brzeg, sporo trawy, drzew. Zabudowa jest nieliczna, niska i drewniana. W lewym rogu siedzi malarz portretujący pejzaż. W oddali rzeka, na której transport wodny kwietnie. Na drugim brzegu liczna zabudowa Warszawy. Ponad horyzontem ukazują się wieże katedr, bazylik, szczyty wysokich kamienic.

Malarstwo, rzeźba i architektura w dużo mniejszym stopniu niż publicystyka i literatura wikłały się w spory ideowe epoki. Od lat 70. przewagę w architekturze zyskał klasycyzmklasycyzmklasycyzm. Za najważniejszą realizację tego stylu uważa się przebudowę pawilonu w parku królewskim położonym pod skarpą wiślaną w Warszawie, w wyniku której budynek mieszczący dotąd łaźnię zamieniony został w klasycystyczną willę, od swej dawnej funkcji nazywaną pałacem Łazienkowskim. Pracami, które objęły także otoczenie pałacu, kierował Dominik Merlini.

RbfRNxfGdX171

Obraz przedstawia autoportret w stroju polskim w 1790 roku. Mężczyzna w średnim wieku z siwymi, kręconymi włosami. Na głowie czerwona czapka obszyta futrem. Pod szyją przewiązany chustą w kokardę. N ciele płaszcza z futrem o ciemnym kolorze.

RCNK6oAkmgqKn

Obraz przedstawia portret Bolesława Chrobrego. Mężczyzna z brodą wpatruje się gdzieś w przestrzeń z lekka oczu ma skierowane ku górze. Opiera się o szablę. Przyozdobiony w złote berło dekoracyjnie ozdobione kamieniami szlachetnymi. Okryty czerwonym płaszczem w futrem, spięty broszką z kamieniem. Spod niego uwidacznia się zbroja pokryta drobnymi łuskami.

R12ZvI9YvK6Sq

Obraz przedstawia portret Stanisława Augusta z klepsydrą. Mężczyzna w  średnim wieku, o siwych włosach, spogląda gdzieś wysoko przed siebie. Za nim okno, przez które padają promienie słońca zza chmur. Stanisław ubrany w koszulę z żabotem w delikatna koronkę, rozpięty pod szyją. Widać, że późną porą jest już u siebie i czuje się swobodnie. Ubrany ma błękitny płaszcz obszyty po bokach futrem. Pod jedną dłonią klepsydra pod drugą strony papieru. Na palcu sygnet.

Rozwijająca się intensywnie Warszawa już w czasach saskich była wielkim placem budowy, na którym w całym XVIII w. wzniesiono kilkadziesiąt pałaców i kościołów. Jeszcze liczniej powstawały rezydencje na prowincji, z początku rokokowe, potem przebudowywane zgodnie z modą klasycystyczną. Oprócz okazałych pałaców magnackich krajobraz coraz częściej urozmaicały dwory i dworki szlacheckie, stanowiące siedzibę mniej zamożnych rodzin ziemiańskich.

RO7bX81LF0vI0

Zdjęcie przedstawia Pałac Łazienkowski w Warszawie. Widok od północy. Budynek otoczony wodą. Tympanon oparty na czterech kolumnach. Na elewacji pilastry. Na dachu tralki oraz rzeźby z kamienia. Ścianę wypełniają dwa rzędy okien. Całość utrzymana jest w piaskowo- umbrowej kolorystyce.

RpdVcd0RMb1dQ

Zdjęcie przedstawia zespół pałacowy Tyszkiewiczów w Wace Trockiej na Litwie. Do gmachu głównego wschodzi się schodami, które otaczają kolumny zwieńczone kapitelami. Ich szczyt wykończony jest prostą niska wieżą oraz tralkami. Części boczne budynku wypełnia rząd okien. Na elewacji pilastry. Całość utrzymana jest w piaskowej kolorystyce. Co ciekawe w drugiej połowie XIX w., na Wileńszczyźnie wznoszono rezydencje naśladujące pałac Łazienkowski.

Dwór polski

R1f0aD5z46BP21

Zdjęcie przedstawia klasycystyczny dworek w Radziejowicach na Mazowszu z początku XIX w. Niska, długa, prosta zabudowa zawiera jeden rząd okien. Główne wejście do budynku oparte jest na czterech drewnianych kolumnach, zwieńczonych tympanonem ze szklanym witrażem. Wokół wiekowe drzewa. To jeden z ostatnich przykładów dworku wybudowanego z drewna. W XIX w. na całym obszarze dawnej Rzeczypospolitej budowano już dwory przeważnie z cegły.

Architektoniczna forma polskiego dworu szlacheckiego ukształtowała się pod koniec XVIII w. Był to zazwyczaj podłużny parterowy budynek z drewna lub cegły, o otynkowanych na biało ścianach, kryty dachem czterospadowym lub – rzadziej – mansardowym. Najbardziej charakterystycznym elementem dworu był osłaniający główne wejście portyk kolumnowy, zwany gankiem. W większych dworach stanowił on po prostu zminiaturyzowaną kopię portyków w klasycystycznych rezydencjach magnackich, a w przypadku siedzib szlachty drobnej lub zagrodowej odróżniał dworki od chłopskich chałup. Do dworu prowadziła zwykle aleja wysadzana drzewami liściastymi, bezpośrednio przed gankiem okalająca ozdobny klomb. Układ ten ułatwiał zajeżdżanie przed wejście bez kłopotliwych manewrów i zawracania, a zarazem nawiązywał do dziedzińców pałacowych.

Stanisław August Poniatowski, inspirujący twórczość poetów i dramaturgów oraz działalność pisarzy politycznych, a także utrzymujący na swym dworze licznych architektów i artystów, traktował kosztowny przecież mecenatmecenatmecenat jako środek wpływania na mentalność poddanych. Trzeba jednak pamiętać, że dwór królewski nie był jedynym ośrodkiem propagującym nowe prądy w myśli i sztuce. Ważne centrum kultury stanowiła od lat 80. XVIII w. rezydencja Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich w Puławach. Funkcjonowały także liczne ośrodki o znaczeniu regionalnym, zarówno na wschodnich ziemiach Korony i Litwy, jak i w Wielkopolsce, skupiające się zazwyczaj przy dworach magnackich, takich jak Tulczyn Potockich, gdzie ostatnie lata życia spędził Trembecki, czy Biała Cerkiew Branickich.

RbidtTrihGSDK

Pałac Potockich w Tulczynie (dzisiejsza Ukraina) z monumentalnym wgłębnym portykiem kolumnowym, wzniesiony pod koniec XVIII w. Całość utrzymana w kolorze pudrowego różu oraz bieli. Widoczne z obu stron parterowe galerie łączą główny korpus z niewiele mniejszymi oficynami, które ozdobione są klasycznymi portykami wysuniętymi przed fasadę. Pałac otoczony zespołem ogrodowym, również podporządkowany porządkowi i symetrii. Całość stanowiła jedno z największych założeń rezydencjonalnych w Rzeczypospolitej.

Słownik

Słowa kluczowe

Komisja Edukacji Narodowej, Teatr Narodowy, klasycyzm, dwór szlachecki, mecenat, kultura oświecenia w Rzeczypospolitej, Rzeczpospolita w XVIII w.

Bibliografia

L. Słowiński, Odważni mądrością. O reformatorach edukacji i nauki polskiej w dobie oświecenia, Poznań 1988.

A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794). Jej dzieło wychowania obywatelskiego, tłum. M. Chamcówna, Wrocław 1979.

T. Kostkiewiczowa, Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego Oświecenia, Warszawa 1979.

M. Klimowicz, Literatura oświecenia, Warszawa 2003.

Z. Sinko, „Monitor” wobec angielskiego „Spectatora”, Wrocław 1956.

J. Łojek, „Gazeta Warszawska” księdza Łuskiny (1774–1793), Warszawa 1959.