Francis Bacon – „wielka odnowa” nauk

Rpnn44rZL3Lob1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, nos prosty, oczy małe. Mężczyzna ma brodę hiszpankę. Ubrany jest w dworski, szesnastowieczny strój składający się z obszernego kaftana, pod szyją ma koronkową kryzę, na głowie duży kapelusz.

Francis Bacon (1561–1626), prawnik zaabsorbowany na dworze królowej Elżbiety I przede wszystkim robieniem kariery politycznej (osiągnął nawet stanowisko lorda kanclerza), zajmował się również literaturą i filozofiąfilozofiafilozofią; był m.in. autorem jednej z renesansowych utopii politycznych, przedstawionej w dziele pt. Nowa Atlantyda (1627). Nabyta podczas studiów filozoficznych w Cambridge, przepojonych żmudną i jałową scholastyką, głęboka niechęć do skostniałego arystotelizmu przerodziła się u niego w entuzjazm dla nauki rozumianej jako narzędzie praktycznego zapanowania człowieka nad światem przyrody. Bacon, pozostając dyletantem w szczegółowych kwestiach współczesnych mu nauk przyrodniczych i matematyki, tkwiąc ciągle jeszcze w horyzontach renesansowej filozofii przyrody (traktującej np. magię jako pełnoprawną technikę sterowania procesami przyrodniczymi), przemyśliwał jednak nad „wielką odnową” nauk (taki tytuł – Instauratio magna – nadał planowanemu dziełu swego życia). Dzięki „wielkiej odnowie” nauki miały wypełnić swe powołanie, a człowiek zapanować nad przyrodą. Według filozofa bowiem „wiedza i potęga ludzka to jedno i to samo” – „nie można […] przyrody zwyciężyć inaczej niż przez to, że się jej słucha”. Program tej reformy nauk Bacon wyłożył w Novum organum (1620), części drugiej planowanego dzieła.

Program ów składa się jakby z dwóch części: krytycznej, destruktywnej oraz pozytywnej, konstruktywnej. Pierwsza to tzw. teoria idoli, czyli fałszywych obrazów rzeczywistości. Bacon przedstawił swoistą klasyfikację owych idoli.

Idola tribus

Idola tribus

(idole plemienia) – to skłonności gatunkowe właściwe rodzajowi ludzkiemu, takie jak konserwatyzm (opowiadanie się za tym, co dobrze znane i opór wobec tego, co nowe), doszukiwanie się w każdym obszarze zjawisk tkwiącego tam jakoby immanentnie porządku, antropomorfizm (rzutowanie na sferę przyrody zależności zachodzących w ludzkim myśleniu i doznawaniu zmysłowym – wydaje się nam np., że zwierzęta i rośliny mogą płakać, śmiać się, myśleć), bezwiedne uleganie wpływowi woli i uczuć. Skłonności te mają źródło w naturze człowieka, są wrodzone każdemu ludzkiemu umysłowi i w podobny sposób przejawiają się w rozumowaniu każdego z ludzi.

Idola specus

Idola specus

R1cnoMJMepEVy1

Ilustracja

(idole jaskini) – to skłonności i ograniczenia indywidualne, zarówno wrodzone, jak i nabyte w trakcie wychowania (np. poszczególne cechy charakteru). U każdej jednostki inne, sprawiają, że każdy postrzega rzeczywistość inaczej, w nieco zdeformowany i sobie tylko właściwy sposób. Każdy ma – mówi Bacon – swoją „pieczarę osobistą, która załamuje i zniekształca światło naturalne”.

Idola fori

Idola fori

(idole rynku – rynek antyczny, forum, to przestrzeń publiczna, w której przede wszystkim się mówi) – to więzy narzucane ludzkiemu poznaniu przez język, w którym się ono wyraża. Nie chodzi tu oczywiście o jakiś język etniczny, ale o to, że ludzkie myślenie przybiera formę wyłącznie językową. Jeśli używa się niejasnych i nieadekwatnych nazw (np. takich, które nie odnoszą się do niczego realnie istniejącego, a są przez nas błędnie traktowane jako nazwy przedmiotów konkretnych), to taki nieprecyzyjny język wypacza obraz poznawanego świata. Bacon postuluje w związku z tym konieczność precyzowania pojęć oraz posługiwania się językiem jasnym i dokładnym.

Idola theatri***

Idola theatri***

Wreszcie idola theatri (idole teatru) – to fałszywe postawy teoretyczne, nabyte podczas studiowania dotychczasowych doktryn filozoficznych, przewijających się w historii niczym na scenie teatralnej. Żadna z tych doktryn nie potrafiła dotąd udowodnić swej wyższości nad innymi, a proponowane przez nie twierdzenia „nabrały mocy przez tradycję, łatwowierność i niedbalstwo”. Nie należy bezkrytycznie ufać autorytetom, trzeba weryfikować ich pouczenia, przede wszystkim zaś samodzielnie dążyć do poznania prawdy.

R1I4lCjEYJXcM1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, nos prosty, oczy małe. Mężczyzna ma brodę hiszpankę. Ubrany jest w dworski, szesnastowieczny strój składający się z obszernego kaftana, pod szyją ma koronkową kryzę, na głowie duży kapelusz. Portret jest otoczony zdobieniami oraz herbem. Pod spodem znajduje się ozdobny napis w języku łacińskim, odnoszący się do sportretowanej postaci

Omawiając idola theatri, Bacon przedstawia jedną z pierwszych typologii stanowisk filozoficznych. Dzieli je na: „kierunek racjonalistyczny” – sofistykasofistykasofistyka i arystotelizm; „kierunek empirycznyempiryzmempiryczny” – puste uproszczenia ogólnoteoretyczne, opierające się na pojedynczych, przypadkowych obserwacjach bądź na rojeniach alchemików; „kierunek zabobonny” – uleganie przez filozofów presji teologii. Sam proponuje natomiast nową wersję empiryzmu, nazwijmy go „empiryzmem metodycznym”. Teorię tę rozwija w drugiej, konstruktywnej części swego programu metodologicznego przedstawionego w Novum organum. Typologia Bacona nakłada się na przyjmowany przez niego podział filozofii. I tak oto mamy: filozofię pierwszą, filozofię przyrody (inaczej: filozofię spekulatywną i operatywną, metafizykę i fizykę) oraz filozofię człowieka (antropologię i politykę). Filozofia zaś jest jedną z nauk wyodrębnionych odpowiednio do trzech władz duszy: historii odpowiada pamięć, poezji – wyobraźnia, sama filozofia łączy się z rozumem.

R19Sz6aldwKdq1

Ilustracja przedstawia gałkę oczną i jej anatomiczną budowę. Od gałki ocznej poprowadzone są linie oznaczone literami.

„Rozumowi ludzkiemu nie trzeba dodawać skrzydeł, lecz raczej ołowiu i ciężarów, ażeby hamowały wszelkie wyskoki i wzloty” – pisze Bacon w Novum Organum. Tym obciążającym niepotrzebne wzloty rozumu ołowiem miała być właśnie nowa metoda, polegająca na eksperymencie i właściwym rozumowaniu. Eksperyment jest podstawą poznania, ale sam nie wystarcza: wymaga indukcjiindukcjaindukcji, tj. uogólnienia danych uzyskanych dzięki doświadczeniu. Aby wyciągnąć właściwe wnioski z pojedynczych przypadków i nie robić błędów, jakie filozofowie popełniali dotychczas, Bacon proponuje udoskonaloną formę indukcji: polega ona na zestawianiu ze sobą różnych okoliczności występowania danego (badanego) zjawiska. Po indukcji ma nastąpić rozumowanie dedukcyjnededukcjarozumowanie dedukcyjne, którego zadaniem jest wykrycie istoty rzeczy (Bacon posługuje się tu jeszcze Arystotelesowskim terminem forma).

W celu przeprowadzenia wywodu według nowej metody Bacon zaleca układać trzy tabele grupujące różne przypadki, związane z badanym zjawiskiem (zwane przez niego tablicami): „tablica obecności” – obejmuje te wypadki, w których występuje badana własność jakiegoś obiektu czy procesu; „tablica nieobecności” – w której odnotowujemy wypadki różniące się od poprzednich brakiem badanej własności, ale we wszystkim innym z nimi zgodne; „tablica stopni”, czyli zmian towarzyszących – obejmuje wypadki zmiany badanej własności w określonym kierunku. Po sporządzeniu tych tablic (indukcja) należy na drodze porównania ich ze sobą przystąpić do eliminacji nieistotnych dla badanego zjawiska cech i do sformułowania hipotezy dotyczącej istoty (formy, prawa rządzącego) tego zjawiska czy procesu (dedukcja).

RlFTa3Ua2O3971

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Hipotezę taką można doprowadzić następnie do poziomu teorii naukowej na drodze zalecanych przez Bacona eksperymentów naukowych. Tak zaproponowana konstruktywna metoda postępowania naukowego to w istocie pierwsza wersja tzw. indukcji eliminacyjnej, sformułowanej w dojrzałej postaci dopiero w XIX w. przez Johna Stuarta Milla. W przeciwieństwie do tzw. indukcji enumeracyjnej (prostej), opierającej wniosek ogólny na obserwacji pojedynczych przypadków, indukcja eliminacyjna włączała w proces wnioskowania dedukcję. Mimo wielu słabości wynikających z metaforycznego języka i z niewiedzy Bacona na temat faktycznych procedur stosowanych już przez współczesnych mu uczonych – jego metoda była w istocie prekursorska w stosunku do późniejszego o kilka wieków modelu metody algorytmicznej (wzorowanej na powtarzalnych procedurach rozwiązywania pewnych zagadnień w matematyce). Kładła przecież nacisk na eksperyment i „automatyzm” metodycznego postępowania, uniezależniające uzyskane wyniki od osobistych czy kulturowych preferencji badacza.

Słownik