Przeczytaj
Francis Bacon – „wielka odnowa” nauk
Francis Bacon (1561–1626), prawnik zaabsorbowany na dworze królowej Elżbiety I przede wszystkim robieniem kariery politycznej (osiągnął nawet stanowisko lorda kanclerza), zajmował się również literaturą i filozofiąfilozofią; był m.in. autorem jednej z renesansowych utopii politycznych, przedstawionej w dziele pt. Nowa Atlantyda (1627). Nabyta podczas studiów filozoficznych w Cambridge, przepojonych żmudną i jałową scholastyką, głęboka niechęć do skostniałego arystotelizmu przerodziła się u niego w entuzjazm dla nauki rozumianej jako narzędzie praktycznego zapanowania człowieka nad światem przyrody. Bacon, pozostając dyletantem w szczegółowych kwestiach współczesnych mu nauk przyrodniczych i matematyki, tkwiąc ciągle jeszcze w horyzontach renesansowej filozofii przyrody (traktującej np. magię jako pełnoprawną technikę sterowania procesami przyrodniczymi), przemyśliwał jednak nad „wielką odnową” nauk (taki tytuł – Instauratio magna – nadał planowanemu dziełu swego życia). Dzięki „wielkiej odnowie” nauki miały wypełnić swe powołanie, a człowiek zapanować nad przyrodą. Według filozofa bowiem „wiedza i potęga ludzka to jedno i to samo” – „nie można […] przyrody zwyciężyć inaczej niż przez to, że się jej słucha”. Program tej reformy nauk Bacon wyłożył w Novum organum (1620), części drugiej planowanego dzieła.
Program ów składa się jakby z dwóch części: krytycznej, destruktywnej oraz pozytywnej, konstruktywnej. Pierwsza to tzw. teoria idoli, czyli fałszywych obrazów rzeczywistości. Bacon przedstawił swoistą klasyfikację owych idoli.
Omawiając idola theatri, Bacon przedstawia jedną z pierwszych typologii stanowisk filozoficznych. Dzieli je na: „kierunek racjonalistyczny” – sofistykasofistyka i arystotelizm; „kierunek empirycznyempiryczny” – puste uproszczenia ogólnoteoretyczne, opierające się na pojedynczych, przypadkowych obserwacjach bądź na rojeniach alchemików; „kierunek zabobonny” – uleganie przez filozofów presji teologii. Sam proponuje natomiast nową wersję empiryzmu, nazwijmy go „empiryzmem metodycznym”. Teorię tę rozwija w drugiej, konstruktywnej części swego programu metodologicznego przedstawionego w Novum organum. Typologia Bacona nakłada się na przyjmowany przez niego podział filozofii. I tak oto mamy: filozofię pierwszą, filozofię przyrody (inaczej: filozofię spekulatywną i operatywną, metafizykę i fizykę) oraz filozofię człowieka (antropologię i politykę). Filozofia zaś jest jedną z nauk wyodrębnionych odpowiednio do trzech władz duszy: historii odpowiada pamięć, poezji – wyobraźnia, sama filozofia łączy się z rozumem.
Wyłożenie teorii idoli nie likwiduje w przekonaniu Bacona ograniczającego czy fałszującego ludzkie poznanie ich działania – człowiek nie jest w stanie całkowicie się ich wyzbyć. Bacon prezentuje jednak swoisty optymizm poznawczy: otóż już samo uświadomienie sobie różnego rodzaju dewiacji zagrażających prawdziwemu poznaniu wzmaga krytyczną czujność badacza przyrody i tym samym przyczynia się do postępu wiedzy. Owszem, nigdy nie będzie to wiedza absolutna, ale za to coraz bardziej oczyszczona z zewnętrznych naleciałości, coraz bliższa prawdy i coraz lepiej nadająca się do praktycznych zastosowań.
„Rozumowi ludzkiemu nie trzeba dodawać skrzydeł, lecz raczej ołowiu i ciężarów, ażeby hamowały wszelkie wyskoki i wzloty” – pisze Bacon w Novum Organum. Tym obciążającym niepotrzebne wzloty rozumu ołowiem miała być właśnie nowa metoda, polegająca na eksperymencie i właściwym rozumowaniu. Eksperyment jest podstawą poznania, ale sam nie wystarcza: wymaga indukcjiindukcji, tj. uogólnienia danych uzyskanych dzięki doświadczeniu. Aby wyciągnąć właściwe wnioski z pojedynczych przypadków i nie robić błędów, jakie filozofowie popełniali dotychczas, Bacon proponuje udoskonaloną formę indukcji: polega ona na zestawianiu ze sobą różnych okoliczności występowania danego (badanego) zjawiska. Po indukcji ma nastąpić rozumowanie dedukcyjnerozumowanie dedukcyjne, którego zadaniem jest wykrycie istoty rzeczy (Bacon posługuje się tu jeszcze Arystotelesowskim terminem forma).
W celu przeprowadzenia wywodu według nowej metody Bacon zaleca układać trzy tabele grupujące różne przypadki, związane z badanym zjawiskiem (zwane przez niego tablicami): „tablica obecności” – obejmuje te wypadki, w których występuje badana własność jakiegoś obiektu czy procesu; „tablica nieobecności” – w której odnotowujemy wypadki różniące się od poprzednich brakiem badanej własności, ale we wszystkim innym z nimi zgodne; „tablica stopni”, czyli zmian towarzyszących – obejmuje wypadki zmiany badanej własności w określonym kierunku. Po sporządzeniu tych tablic (indukcja) należy na drodze porównania ich ze sobą przystąpić do eliminacji nieistotnych dla badanego zjawiska cech i do sformułowania hipotezy dotyczącej istoty (formy, prawa rządzącego) tego zjawiska czy procesu (dedukcja).
Hipotezę taką można doprowadzić następnie do poziomu teorii naukowej na drodze zalecanych przez Bacona eksperymentów naukowych. Tak zaproponowana konstruktywna metoda postępowania naukowego to w istocie pierwsza wersja tzw. indukcji eliminacyjnej, sformułowanej w dojrzałej postaci dopiero w XIX w. przez Johna Stuarta Milla. W przeciwieństwie do tzw. indukcji enumeracyjnej (prostej), opierającej wniosek ogólny na obserwacji pojedynczych przypadków, indukcja eliminacyjna włączała w proces wnioskowania dedukcję. Mimo wielu słabości wynikających z metaforycznego języka i z niewiedzy Bacona na temat faktycznych procedur stosowanych już przez współczesnych mu uczonych – jego metoda była w istocie prekursorska w stosunku do późniejszego o kilka wieków modelu metody algorytmicznej (wzorowanej na powtarzalnych procedurach rozwiązywania pewnych zagadnień w matematyce). Kładła przecież nacisk na eksperyment i „automatyzm” metodycznego postępowania, uniezależniające uzyskane wyniki od osobistych czy kulturowych preferencji badacza.
Słownik
(łc. deductio — wyprowadzenie) metoda rozumowania polegająca na wyprowadzaniu logicznych wniosków z założeń uznanych za prawdziwe
(gr. émpeiros — doświadczony) fil. kierunek w teorii poznania wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego, zewnętrznego lub wewnętrznego
(gr. philosophia — umiłowanie mądrości) ogólna, racjonalna i krytyczna widza o bycie, czyli tym, co istnieje
(łc. inductio — wprowadzenie) metoda badawcza prowadząca do uogólnień na podstawie eksperymentów i obserwacji faktów
(gr. sofíxesthai — dokręcać) ruch umysłowy stworzony przez sofistów w starożytnej Grecji; metoda argumentacji polegająca na wykorzystywaniu wieloznaczności pojęć i na stosowaniu sofizmatów; świadome posługiwanie się nieuczciwą argumentacją w celu udowodnienia fałszywej tezy