Francis Bacon – „wielka odnowa” nauk

Rpnn44rZL3Lob1
Francis Bacon
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Francis Bacon (1561–1626), prawnik zaabsorbowany na dworze królowej Elżbiety I przede wszystkim robieniem kariery politycznej (osiągnął nawet stanowisko lorda kanclerza), zajmował się również literaturą i filozofiąfilozofiafilozofią; był m.in. autorem jednej z renesansowych utopii politycznych, przedstawionej w dziele pt. Nowa Atlantyda (1627). Nabyta podczas studiów filozoficznych w Cambridge, przepojonych żmudną i jałową scholastyką, głęboka niechęć do skostniałego arystotelizmu przerodziła się u niego w entuzjazm dla nauki rozumianej jako narzędzie praktycznego zapanowania człowieka nad światem przyrody. Bacon, pozostając dyletantem w szczegółowych kwestiach współczesnych mu nauk przyrodniczych i matematyki, tkwiąc ciągle jeszcze w horyzontach renesansowej filozofii przyrody (traktującej np. magię jako pełnoprawną technikę sterowania procesami przyrodniczymi), przemyśliwał jednak nad „wielką odnową” nauk (taki tytuł – Instauratio magna – nadał planowanemu dziełu swego życia). Dzięki „wielkiej odnowie” nauki miały wypełnić swe powołanie, a człowiek zapanować nad przyrodą. Według filozofa bowiem „wiedza i potęga ludzka to jedno i to samo” – „nie można […] przyrody zwyciężyć inaczej niż przez to, że się jej słucha”. Program tej reformy nauk Bacon wyłożył w Novum organum (1620), części drugiej planowanego dzieła.

RaqppJqCHRG4o1
Przekłamane obrazy powstają w ludzkim umyśle pod wpływem różnych ograniczeń krępujących proces poznawania i sprawiają, że nasze sądy mijają się z rzeczywistością. Mówiąc metaforycznie, ludzki umysł jest jak krzywe lustro: zniekształca obraz świata i tworzy jego fałszywe odbicia.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Program ów składa się jakby z dwóch części: krytycznej, destruktywnej oraz pozytywnej, konstruktywnej. Pierwsza to tzw. teoria idoli, czyli fałszywych obrazów rzeczywistości. Bacon przedstawił swoistą klasyfikację owych idoli.

Idola tribus

(idole plemienia) – to skłonności gatunkowe właściwe rodzajowi ludzkiemu, takie jak konserwatyzm (opowiadanie się za tym, co dobrze znane i opór wobec tego, co nowe), doszukiwanie się w każdym obszarze zjawisk tkwiącego tam jakoby immanentnie porządku, antropomorfizm (rzutowanie na sferę przyrody zależności zachodzących w ludzkim myśleniu i doznawaniu zmysłowym – wydaje się nam np., że zwierzęta i rośliny mogą płakać, śmiać się, myśleć), bezwiedne uleganie wpływowi woli i uczuć. Skłonności te mają źródło w naturze człowieka, są wrodzone każdemu ludzkiemu umysłowi i w podobny sposób przejawiają się w rozumowaniu każdego z ludzi.

Idola specus
R1cnoMJMepEVy1
Idola specus (idole jaskini — nawiązanie do Platońskiego "mitu jaskini")
Źródło: https://commons.wikimedia.org/, domena publiczna.

(idole jaskini) – to skłonności i ograniczenia indywidualne, zarówno wrodzone, jak i nabyte w trakcie wychowania (np. poszczególne cechy charakteru). U każdej jednostki inne, sprawiają, że każdy postrzega rzeczywistość inaczej, w nieco zdeformowany i sobie tylko właściwy sposób. Każdy ma – mówi Bacon – swoją „pieczarę osobistą, która załamuje i zniekształca światło naturalne”.

Idola fori

(idole rynku – rynek antyczny, forum, to przestrzeń publiczna, w której przede wszystkim się mówi) – to więzy narzucane ludzkiemu poznaniu przez język, w którym się ono wyraża. Nie chodzi tu oczywiście o jakiś język etniczny, ale o to, że ludzkie myślenie przybiera formę wyłącznie językową. Jeśli używa się niejasnych i nieadekwatnych nazw (np. takich, które nie odnoszą się do niczego realnie istniejącego, a są przez nas błędnie traktowane jako nazwy przedmiotów konkretnych), to taki nieprecyzyjny język wypacza obraz poznawanego świata. Bacon postuluje w związku z tym konieczność precyzowania pojęć oraz posługiwania się językiem jasnym i dokładnym.

Idola theatri***

Wreszcie idola theatri (idole teatru) – to fałszywe postawy teoretyczne, nabyte podczas studiowania dotychczasowych doktryn filozoficznych, przewijających się w historii niczym na scenie teatralnej. Żadna z tych doktryn nie potrafiła dotąd udowodnić swej wyższości nad innymi, a proponowane przez nie twierdzenia „nabrały mocy przez tradycję, łatwowierność i niedbalstwo”. Nie należy bezkrytycznie ufać autorytetom, trzeba weryfikować ich pouczenia, przede wszystkim zaś samodzielnie dążyć do poznania prawdy.

R1I4lCjEYJXcM1
Warto zauważyć, że w tym punkcie Bacon prezentuje wyjątkowo nowoczesną intuicję, bo to dopiero XX‑wieczni filozofowie języka i kognitywiści zaczęli na dobre zajmować się problemem możliwości/niemożliwości myślenia pozawerbalnego i wpływu na procesy mentalne gramatyki, składni i innych struktur językowych, uwarunkowanych bądź nieuwarunkowanych organicznie.
Źródło: Sylva sylvarum, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Omawiając idola theatri, Bacon przedstawia jedną z pierwszych typologii stanowisk filozoficznych. Dzieli je na: „kierunek racjonalistyczny” – sofistykasofistykasofistyka i arystotelizm; „kierunek empirycznyempiryzmempiryczny” – puste uproszczenia ogólnoteoretyczne, opierające się na pojedynczych, przypadkowych obserwacjach bądź na rojeniach alchemików; „kierunek zabobonny” – uleganie przez filozofów presji teologii. Sam proponuje natomiast nową wersję empiryzmu, nazwijmy go „empiryzmem metodycznym”. Teorię tę rozwija w drugiej, konstruktywnej części swego programu metodologicznego przedstawionego w Novum organum. Typologia Bacona nakłada się na przyjmowany przez niego podział filozofii. I tak oto mamy: filozofię pierwszą, filozofię przyrody (inaczej: filozofię spekulatywną i operatywną, metafizykę i fizykę) oraz filozofię człowieka (antropologię i politykę). Filozofia zaś jest jedną z nauk wyodrębnionych odpowiednio do trzech władz duszy: historii odpowiada pamięć, poezji – wyobraźnia, sama filozofia łączy się z rozumem.

bg‑azure

Wyłożenie teorii idoli nie likwiduje w przekonaniu Bacona ograniczającego czy fałszującego ludzkie poznanie ich działania – człowiek nie jest w stanie całkowicie się ich wyzbyć. Bacon prezentuje jednak swoisty optymizm poznawczy: otóż już samo uświadomienie sobie różnego rodzaju dewiacji zagrażających prawdziwemu poznaniu wzmaga krytyczną czujność badacza przyrody i tym samym przyczynia się do postępu wiedzy. Owszem, nigdy nie będzie to wiedza absolutna, ale za to coraz bardziej oczyszczona z zewnętrznych naleciałości, coraz bliższa prawdy i coraz lepiej nadająca się do praktycznych zastosowań.

R19Sz6aldwKdq1
Druga, pozytywna część programu reformatorskiego Bacona opiera się na postulacie, by do twierdzeń ogólnych w nauce dochodzić nie za pomocą wyobraźni, wspierającej się na kilku przypadkowych obserwacjach (jak to czynił dotychczasowy „kierunek empiryczny”), ale przez metodyczne wznoszenie się od obserwacji zmysłowej do twierdzeń teoretycznych.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

„Rozumowi ludzkiemu nie trzeba dodawać skrzydeł, lecz raczej ołowiu i ciężarów, ażeby hamowały wszelkie wyskoki i wzloty” – pisze BaconNovum Organum. Tym obciążającym niepotrzebne wzloty rozumu ołowiem miała być właśnie nowa metoda, polegająca na eksperymencie i właściwym rozumowaniu. Eksperyment jest podstawą poznania, ale sam nie wystarcza: wymaga indukcjiindukcjaindukcji, tj. uogólnienia danych uzyskanych dzięki doświadczeniu. Aby wyciągnąć właściwe wnioski z pojedynczych przypadków i nie robić błędów, jakie filozofowie popełniali dotychczas, Bacon proponuje udoskonaloną formę indukcji: polega ona na zestawianiu ze sobą różnych okoliczności występowania danego (badanego) zjawiska. Po indukcji ma nastąpić rozumowanie dedukcyjnededukcjarozumowanie dedukcyjne, którego zadaniem jest wykrycie istoty rzeczy (Bacon posługuje się tu jeszcze Arystotelesowskim terminem forma).

W celu przeprowadzenia wywodu według nowej metody Bacon zaleca układać trzy tabele grupujące różne przypadki, związane z badanym zjawiskiem (zwane przez niego tablicami): „tablica obecności” – obejmuje te wypadki, w których występuje badana własność jakiegoś obiektu czy procesu; „tablica nieobecności” – w której odnotowujemy wypadki różniące się od poprzednich brakiem badanej własności, ale we wszystkim innym z nimi zgodne; „tablica stopni”, czyli zmian towarzyszących – obejmuje wypadki zmiany badanej własności w określonym kierunku. Po sporządzeniu tych tablic (indukcja) należy na drodze porównania ich ze sobą przystąpić do eliminacji nieistotnych dla badanego zjawiska cech i do sformułowania hipotezy dotyczącej istoty (formy, prawa rządzącego) tego zjawiska czy procesu (dedukcja).

RlFTa3Ua2O3971
Bacon, choć tkwił ciągle jeszcze w horyzontach światopoglądu renesansowego i tak nielubianej przez siebie terminologii scholastycznej, to dzięki swej próbie „odnowy wiedzy” stał się niewątpliwie jednym z patronów filozofii nowożytnej, szczególnie jej linii empirystycznej, metodologicznej i scjentystycznej. Prawdziwym jej „ojcem” – dzięki wymiarowi metafizycznemu swego przedsięwzięcia i zasięgowi jego oddziaływania – jest jednak Kartezjusz.
Źródło: Frans Hals, Portret Kartezjusza, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Hipotezę taką można doprowadzić następnie do poziomu teorii naukowej na drodze zalecanych przez Bacona eksperymentów naukowych. Tak zaproponowana konstruktywna metoda postępowania naukowego to w istocie pierwsza wersja tzw. indukcji eliminacyjnej, sformułowanej w dojrzałej postaci dopiero w XIX w. przez Johna Stuarta Milla. W przeciwieństwie do tzw. indukcji enumeracyjnej (prostej), opierającej wniosek ogólny na obserwacji pojedynczych przypadków, indukcja eliminacyjna włączała w proces wnioskowania dedukcję. Mimo wielu słabości wynikających z metaforycznego języka i z niewiedzy Bacona na temat faktycznych procedur stosowanych już przez współczesnych mu uczonych – jego metoda była w istocie prekursorska w stosunku do późniejszego o kilka wieków modelu metody algorytmicznej (wzorowanej na powtarzalnych procedurach rozwiązywania pewnych zagadnień w matematyce). Kładła przecież nacisk na eksperyment i „automatyzm” metodycznego postępowania, uniezależniające uzyskane wyniki od osobistych czy kulturowych preferencji badacza.

Słownik

dedukcja
dedukcja

(łc. deductio — wyprowadzenie) metoda rozumowania polegająca na wyprowadzaniu logicznych wniosków z założeń uznanych za prawdziwe

empiryzm
empiryzm

(gr. émpeiros — doświadczony) fil. kierunek w teorii poznania wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego, zewnętrznego lub wewnętrznego

filozofia
filozofia

(gr. philosophia — umiłowanie mądrości) ogólna, racjonalna i krytyczna widza o bycie, czyli tym, co istnieje

indukcja
indukcja

(łc. inductio — wprowadzenie) metoda badawcza prowadząca do uogólnień na podstawie eksperymentów i obserwacji faktów

sofistyka
sofistyka

(gr. sofíxesthai — dokręcać) ruch umysłowy stworzony przez sofistów w starożytnej Grecji; metoda argumentacji polegająca na wykorzystywaniu wieloznaczności pojęć i na stosowaniu sofizmatów; świadome posługiwanie się nieuczciwą argumentacją w celu udowodnienia fałszywej tezy