Wspólny front

Ruch komunistyczny w swoim założeniu miał charakter ponadnarodowy. Od początku tworzono międzynarodówki, czyli organizacje grupujące partie komunistyczne z różnych krajów. Miały one za zadanie propagowanie idei komunistycznych i przygotowywanie gruntu pod wybuch ogólnoświatowej rewolucji. Trzecia Międzynarodówka, zwana KominternemKomintern (III Międzynarodówka)Kominternem i utworzona w 1919 r. przez Lenina, została oficjalnie rozwiązana w 1943 roku.

R1Jn9c5UQXaM0

Ilustracja przedstawia dwie karty. Na każdej z lewej strony znajdują się lewe profile czterech mężczyzn: Engelsa, Marksa, Lenina i Stalina. Po prawej znajdują się zdjęcia kobiety i mężczyzny o azjatyckiej urodzie oraz napisy w języku rosyjskim.

Stalin zdecydował się na ten krok, ponieważ zależało mu na współpracy z państwami alianckimi. Nie chciał więc sprawiać wrażenia, że dąży do rozprzestrzenienia komunizmu na inne kraje europejskie. Jednak po zakończeniu II wojny światowej sytuacja uległa zmianie. Wiele krajów Europy Środkowo‑Wschodniej znalazło się w orbicie wpływów Związku Sowieckiego, a komuniści stopniowo przejmowali tam władzę. Dodatkowo komunizm, opromieniony sławą zwycięstwa Stalina nad Hitlerem, zyskiwał zwolenników w niektórych krajach Europy Zachodniej, m.in. we Francji i Włoszech. Zaistniała więc potrzeba odbudowy dawnego systemu kontroli oraz koordynacji ruchu komunistycznego. Kierownictwo sowieckie coraz bardziej zdawało się zaniepokojone różnicami w pojmowaniu komunizmu w innych krajach i uznało za konieczne umocnienie spoistości bloku wschodniegoblok wschodnibloku wschodniego w obliczu spodziewanej konfrontacji ze światem zachodnim.

Początek i koniec

RqGR0oIQ8auU51

Ilustracja przedstawia rząd mężczyzn, który stoją przy murze na tle dużego budynku. Na górze znajduje się napis w języku angielskim.

We wrześniu 1947 r. na spotkaniu w Szklarskiej Porębie powstało Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych, zwane w skrócie KominformemKominform (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych)Kominformem. Celem tej organizacji była wymiana doświadczeń oraz koordynacja działalności partii komunistycznych, co miało pomóc w stworzeniu wspólnego frontu politycznego i ideologicznego. W skład Kominformu weszli przywódcy komunistyczni partii Związku Sowieckiego, Polski, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Francji i Włoch. Początkowo siedziba organizacji znajdowała się w Belgradzie, później została przeniesiona do Bukaresztu. Ogółem odbyły się cztery sesje plenarne: pierwsza założycielska, druga w Belgradzie w lutym 1948 r., trzecia w Bukareszcie w czerwcu tego samego roku i ostatnia w listopadzie 1949 roku. Po 1950 r. znaczenie Kominformu zaczęło maleć. Zwycięstwo komunizmu w Chinach i utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej spowodowały, że znaczenie Europy jako centrum ruchu komunistycznego słabło. Ostatecznie kres działalności Kominformu położyło dojście do władzy Nikity Chruszczowa i początek procesu destalinizacji. Kominform został rozwiązany w 1956 r. i zastąpiony przez inne organizacje, których celem była kontrola państw bloku wschodniego pod pretekstem koordynacji ruchu komunistycznego (Układ Warszawski, RWPG).

Ci, którzy nie są z nami, są przeciwko nam

Kominform w praktyce stał się narzędziem ingerencji w życie poszczególnych partii, a co za tym idzie – państw. Służył nie tyle koordynacji, ile raczej narzucaniu rozwiązań, które się „sprawdziły” w Związku Sowieckim, uważanym za państwo kierujące całym ruchem komunistycznym. Kominform przyjął zasadę, że droga do komunizmu wskazana przez Związek Sowiecki jest jedyną słuszną i każde z państw członkowskich powinno nią podążać. Z tych względów odchylenia od ogólnie przyjętej linii nie były akceptowane i kończyły się usunięciem z szeregu państw członkowskich Kominformu. Taki los spotkał komunistów jugosłowiańskich wykluczonych w 1949 roku. Kominform występował przeciwko wszystkim myślącym niezależnie działaczom partii komunistycznych, oskarżał ich o „odchylenia nacjonalistyczno‑prawicowe” i usuwał z organizacji.

R1clAMzStv4Wv

Zdjęcie przedstawia siedzącego na krześle dojrzałego mężczyznę. Ma krótkie włosy, widoczny jest lewy profil jego twarzy. Ubrany jest w garnitur.

R17XXtMXnjjdr

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jest łysiejący, ma zmarszczki na twarzy. Ubrany jest w garnitur.

Związek gospodarczy bratnich dusz…

Kraje Europy Środkowo‑Wschodniej zostały w czasie II wojny światowej bardzo zniszczone. Pomoc materialna i finansowa była konieczna, aby wyciągnąć je z zapaści. Plan Marshallaplan MarshallaMarshalla, skierowany do wszystkich państw europejskich i mający na celu odbudowę ich gospodarek, został odrzucony przez Związek Sowiecki, a kraje satelickie zmuszono do rezygnacji z przystąpienia do niego. Moskwa uznała plan Marshalla za narzędzie wzrostu wpływów Zachodu w państwach bloku wschodniego. Sowiecką odpowiedzią było utworzenie w styczniu 1949 r. Rady Wzajemnej Pomocy GospodarczejRada Wzajemna Pomocy Gospodarczej (RWPG)Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W jej skład pierwotnie weszły Związek Sowiecki, Ludowa Republika Bułgarii, Republika Czechosłowacka, Rumuńska Republika Ludowa, Polska Rzeczpospolita Ludowa oraz Węgierska Republika Ludowa. W późniejszych latach dołączyły jeszcze Albania i NRDNRD (Niemiecka Republika Demokratyczna)NRD. Kryzys władzy sowieckiej spowodował upadek RWPG i oficjalne jej rozwiązanie w 1991 roku.

RReTrwRL5z2De

Ilustracja przedstawia wysoki wieżowiec, wokół którego są napisy w różnych językach.

RJeknxkeKLqd8

Ilustracja przedstawia pięcioramienną gwiazdę wkomponowaną w pięć białych kół na czerwonym tle.

Wzajemna pomoc gospodarcza?

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej została utworzona w celu koordynowania współpracy gospodarczej państw bloku wschodniego oraz wspierania gospodarek państw członkowskich. Współpraca gospodarcza między krajami wchodzącymi w skład RWPG przyjmowała głównie formę dostaw surowców, kredytów oraz transferu technologii. W latach 1949–1955 ponad 24 tys. specjalistów zostało wysłanych do innych krajów w ramach współpracy naukowo‑technicznej. Stworzono wspólnie ponad 7 tys. projektów, nastąpiła integracja standardów technologicznych dotyczących łączności elektronicznej i elektrotechnicznej, zbudowano sieć rurociągów i gazociągów, powstał wspólny system energetyczny. Między państwami członkowskimi zacieśniła się też wymiana handlowa.

RMpfKxt6KoAhB

Zdjęcie przedstawia rurociąg, który oparty jest na rzędzie kolumn.

Problem stanowiło jednak to, że decydentem wyznaczającym kierunki i priorytety RWPG był Związek Sowiecki. On też pozostawał głównym beneficjentem wymiany gospodarczej. W wieloletnich umowach handlowych zawieranych między państwami członkowskimi największy udział miała Moskwa. Na przykład na Węgrzech i w Polsce ZSRS miał ok. 25 % udziału w wymianie handlowej, a w Bułgarii było to 50%.

Według standardów sowieckich dochodziło do integracji różnych systemów między krajami członkowskimi. Wymiana handlowa między niektórymi państwami przyjmowała raczej formę wykorzystywania i niewiele miała wspólnego z „socjalistyczną solidarnością”. Gospodarki krajów członkowskich były nastawione na produkcję zgodnie z dyrektywami sowieckimi oraz na zaspokajanie potrzeb innych państw, a nie swoich obywateli. Produkcję i wymianę gospodarczą w państwach RWPG cechowała wysoka nieproduktywność. Przykładem jest kwestia budowy metra w Pradze. Zostało ono zaprojektowane zgodnie z najwyższymi standardami i miało być nawet lepsze niż to w Londynie. Projekt jednak zmieniono tak, by metro praskie było podobne do moskiewskiego, dzięki czemu wagony mogły być produkowane w ZSRS, a sowieccy inżynierowie mieli zatrudnienie.

R1AAMO9U29SQg

Zdjęcie przedstawia podłużną salę. Znajdują się w niej dwa rzędy stołów po każdej ze stron. Przy stołach siedzą mężczyźni w garniturach. Część ma założone słuchawki.

Suwerenność ekonomiczna państw członkowskich RWPG była mocno ograniczona. Jako walutę rozliczeniową w ramach RWPG wprowadzono tzw. rubel transferowyrubel transferowyrubel transferowy. Problem polegał na tym, że nie posiadał on cech pieniądza międzynarodowego, miał ograniczoną siłę nabywczą (ustalaną w oderwaniu od rzeczywistej wartości) i nie wszystkie produkty, nawet w krajach RWPG, można było za niego kupić. W konsekwencji członkostwo w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej w niewielkim stopniu wspomogło gospodarki państw do niej należących.

R1TZOwS3uYsWk

Wykres. PKP ZSRS, Europy Zachodniej, Europy Wschodniej oraz Stanów Zjednoczonych w latach 1950–1989 w procentach. Stany Zjednoczone: 100% przez cały czas. Europa Zachodnia: około 80% w 1950, około 90% w 1973, około 80% w 1989. ZSRS: lekko poniżej 40% w 1950, lekko powyżej 40% w 1973, lekko poniżej 40% w 1989. Blok Wschodni: lekko poniżej 20% w 1950, 20% w 1973, lekko poniżej 20% w 1989.

RkfjKNO92RnMt

Wykres. Liczba samochodów i telefonów na 1000 mieszkańców w krajach RWPG oraz w krajach OECD w 1987 roku. OECD. Liczba samochodów: 400. Liczba telefonów: 550. ZSRS. Liczba samochodów: 50. Liczba telefonów: 110. Bułgaria. Liczba samochodów: 110. Liczba telefonów: 250. Węgry: Liczba samochodów: 150. Liczba telefonów: 150. Polska: Liczba samochodów: 90. Liczba telefonów: 110. NRD: Liczba samochodów: 200. Liczba telefonów: 210. Rumunia. Liczba samochodów: 10. Liczba telefonów: 100. Czechosłowacja: Liczba samochodów: 190. Liczba telefonów: 250.

Oto jak działania Kominformu oraz powstanie i funkcjonowanie RWPG komentuje historyk Bartłomiej Gajos:

R1Im6zt68jScQ

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Działania bloku komunistycznego — Kominform i RWPG.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Działania bloku komunistycznego — Kominform i RWPG.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D4TkFy6JL

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Działania bloku komunistycznego — Kominform i RWPG.

Słownik

Słowa kluczowe

Kominform, RWPG, blok wschodni, świat po II wojnie światowej, zimna wojna

Bibliografia

A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2012.