Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Wybrane przykłady realizacji wolności i praw człowieka w Polsce

Wolność stowarzyszania się

W szerokim znaczeniu wolność stowarzyszania się zakłada swobodę zakładania stowarzyszeństowarzyszeniestowarzyszeń właściwych (rejestrowych i zwykłych), fundacji, związków zawodowych i twórczych, samorządów zawodowychsamorząd zawodowysamorządów zawodowych i gospodarczych, partii, kościołów i związków wyznaniowych oraz innych organizacji.

W węższym znaczeniu w polskim prawie (obowiązującej ustawie o stowarzyszeniach z 1989 r.) wyróżniamy dwa typy stowarzyszeń: stowarzyszenia zwykłe i stowarzyszenia rejestrowe.

Wszystkie osoby fizyczne, będące obywatelami polskimi, mają równe prawo czynnego uczestnictwa w życiu publicznym i wyrażania swoich poglądów oraz prawo do realizacji indywidualnych zainteresowań i celów przez zakładanie stowarzyszeń. Na tych samych zasadach mogą zakładać stowarzyszenia również cudzoziemcy mający prawo zamieszkania na terytorium Polski. Stowarzyszenia mogą należeć do różnych organizacji międzynarodowych.

Warto podkreślić, że młodzież w wieku 16–18 lat może należeć do stowarzyszeń i mieć w nich czynne i bierne prawo wyborcze. Z kolei osoby poniżej 16. roku życia również mogą być członkami stowarzyszenia, ale tylko na zasadach określonych w statutach i za zgodą opiekuna ustawowego (np. rodzica). Osoby w tym wieku pozbawione są też w zasadzie czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Istnieje jednak ustawowe prawo umożliwiające również takiej młodzieży i dzieciom udział w procedurach wyborczych, a więc korzystanie z czynnego i biernego prawa wyborczego.

Cechą każdego stowarzyszenia jest samodzielne określanie swoich celów, opracowanie programu działania oraz tworzenie własnych struktur organizacyjnych. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej członków, a do prowadzenia spraw administracyjnych, finansowych itp. może zatrudniać pracowników. Jedynym ograniczeniem nakładanym przez ustawodawcę jest to, aby większość członków zarządu stowarzyszenia była osobami pełnoletnimi: prawo każdego państwa stanowi bowiem, że tylko takie osoby mają pełną zdolność do czynności prawnych, np. nabywania prawa podejmowania zobowiązań prawnych i finansowych, oraz ponoszą pełną odpowiedzialność karną za dokonanie czynu niedozwolonego.

Kościoły i związki wyznaniowe

Na odmiennych zasadach funkcjonują kościoły i związki wyznaniowe: niektóre na podstawie odrębnych ustawowych rozwiązań (jest ich 15), inne (ponad sto) na podstawie rejestru kościołów i związków wyznaniowych prowadzonego przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Wpis do rejestru wymaga podpisu stu osób, podania informacji o formach życia religijnego, o celach, doktrynie i obrzędach, a także wskazania kierownictwa oraz załączenia statutu.

Związki zawodowe

Zgodnie z konstytucją na terytorium Polski panuje swoboda działania związków zawodowych. Związki zawodowe mogą zakładać pracownicy zatrudnieni na mocy: mianowania, powołania, wyboru oraz umowy o pracę (dotyczy to również członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych). Prawa emerytów, rencistów, bezrobotnych i chałupników ograniczone są do wstępowania do już istniejących związków zawodowych. Bezrobotni mogą do nich należeć jedynie wtedy, gdy należeli już do jakiegoś związku lub o ile zezwala na to jego statut.

W ramach służb publicznych członkami związku mogą być samorządowcy, jednak nie mogą być nimi m.in. członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Prezes Narodowego Banku Polskiego. Funkcjonariuszy straży granicznej, podobnie jak innych służb zmilitaryzowanych, obowiązują ograniczenia w tym zakresie, a członkowie policji mogą należeć do jednego związku. Do związku nie mogą należeć żołnierze zawodowi ani funkcjonariusze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.

Własne organizacje – oczywiście niemające charakteru związkowego – mogą też zakładać pracodawcy.

Samorządy pracownicze i gospodarcze

Obok samorządu terytorialnego w Polsce funkcjonują samorządy zawodowe.

Mimo podejmowanych na początku lat 90. XX w. prób, nie powstał samorząd nauczycielski – izby nauczycielskie. Ukształtowały się natomiast samorządy gospodarcze:

• Izby Producentów Rolnych;

• Izby Rzemieślnicze;

• Izby Rolnicze.

Partie polityczne

Konstytucja gwarantuje wielość, równość i demokratyczność partii.

Prawa mniejszości narodowych

Zasada poszanowania praw mniejszości narodowych jest zapisana w konstytucji. Regulacje prawne Polski wobec mniejszości narodowych wynikają też z zobowiązań prawa międzynarodowego, które Polska uznała, i regulacji wewnątrzkrajowych.

Umowy międzynarodowe dotyczące praw mniejszości narodowych uznane przez Polskę:

• Powszechna deklaracja praw człowieka;

• Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych Rady Europy podpisana w 1994 r., ratyfikowana przez Polskę w 2000 r.

Polska zawarła ze wszystkimi państwami sąsiednimi umowy dwustronne o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, w których znajdują się także regulacje dotyczące uznania sytuacji prawnej mniejszości narodowych.

Wewnątrzkrajowe ustawodawstwo dotyczące praw mniejszości to przede wszystkim:

• zapisy w Konstytucji RP (art. 9, 13, 25, 31, 32, 35, 53, 57, 58);

• Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 r.

Zgodnie z Ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych status mniejszości narodowej uzyskali mieszkający w Polsce Białorusini, Czesi, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Ukraińcy oraz Żydzi. Natomiast do mniejszości etnicznych, mających polskie obywatelstwo, zaliczamy Romów, Łemków, Karaimów i Tatarów.

Najważniejsze prawa mniejszości narodowych:

• do swobodnej decyzji o traktowaniu samego siebie jako osoby należącej bądź nienależącej do mniejszości;

• do swobodnego posługiwania się własnym językiem w życiu prywatnym i publicznym;

• do uczenia się języka ojczystego i w języku ojczystym;

• do używania swoich imion i nazwisk w brzmieniu języka ojczystego;

• do zakładania własnych instytucji, organizacji i stowarzyszeń oświatowych, kulturalnych, religijnych;

• do swobody wyznania i praktyk religijnych;

• do utrzymywania swobodnych kontaktów z obywatelami innych państw będących tego samego pochodzenia;

• do powstrzymywania się od przymusowej asymilacji.

Wolności i prawa człowieka a osoby prawne

Zarówno w krajowym, jak i w międzynarodowym porządku prawnym uznaje się, że nie tylko osoby fizyczne, ale każda osoba prawna (np. stowarzyszenia, fundacje, związki zawodowe, kościoły, partie) mogą bez przeszkód korzystać z gwarantowanych w konstytucji i prawach międzynarodowych wolności i praw jednostki, a szczególnie z wolności i praw politycznych. Wyjątek stanowią konkretne uprawnienia, z których istoty wynika, że mogą one być realizowane wyłącznie przez jednostkę.

Wśród tego typu wolności i praw warto wymienić:

• wolność słowawolność słowawolność słowa, przemieszczania się, zrzeszania się, zgromadzeń, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, działalności gospodarczej;

• prawo do sądu, dostęp do informacji publicznej, skargi konstytucyjnej, składania petycji, skarg i wniosków, wynagrodzenia szkody.

Wybrane ratyfikowaneratyfikacjaratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe dotyczące praw człowieka

Międzynarodowe porozumienia dotyczące zniesienia kary śmierci

Jednym z najważniejszych osiągnięć ostatnich lat (1983–2002) było przyjęcie założeń międzynarodowych traktatów, w których państwa zobowiązują się do zniesienia kary śmierci. Obecnie istnieją cztery takie traktaty.

W ponad połowie państw na świecie zniesiono już sądowy wyrok kary śmierci oraz jej wykonywanie. Uzyskane przez Amnesty International najnowsze informacje wskazują, że:

• 89 państw i terytoriów całkowicie zniosło karę śmierci;

• w dziesięciu krajach istnieje możliwość skazania na śmierć tylko w wyjątkowych przypadkach, takich jak np. zbrodnie wojenne;

• w 30 państwach postrzeganych jako te, które w praktyce nie stosują kary śmierci – mimo iż zachowały ją w systemie prawnym – już od ponad dziesięciu lat nie wykonuje się egzekucji; państwa te ustaliły zasadę dalszego ich niewykonywania;

• 129 państw wykreśliło karę śmierci ze swoich kodeksów lub nie stosuje jej w praktyce;

• 69 innych państw i regionów utrzymało karę śmierci, jednak liczba państw wykonujących egzekucje zmniejsza się corocznie.

Słownik