Erwin Schrödinger Przyroda i Grecy. Nauki przyrodnicze i humanistyczne

Ruch nazywany jońskim oświeceniem rozpoczął się w […] wielce ciekawym szóstym stuleciu p.n.e. Tak się zdarzyło, że w tym wieku narodziły się na Dalekim Wschodzie ruchy duchowe o olbrzymim znaczeniu, związane z postaciami BuddyBuddaBuddy (urodzony około 560 r. p.n.e), Lao‑tsyLao‑tsyLao‑tsy i nieco młodszego odeń KonfucjuszaKonfucjuszKonfucjusza (urodzony 551 r. p.n.e).

hf1 Źródło: Erwin Schrödinger, Przyroda i Grecy. Nauki przyrodnicze i humanistyczne, tłum. K. Napiórkowski, s. 52.

Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii

Od początku filozofia korzystała z opartych na religii koncepcjach poznawczych. Religia dała bowiem ówczesnemu człowiekowi pomoc w jego potrzebie zrozumienia i poznania świata. Stworzyła mianowicie mity. […] Stawiały one wobec każdej rzeczy pytanie na sposób religijny: jaka wyższa potęga, jakie bóstwo zrobiło tę rzecz i sprowadziło ją na świat? Wyjaśnić rzecz znaczyło tu: powiedzieć, jak powstała, […] jaki bóg ją zrobił. Każda rzecz, która interesowała i domagała się wyjaśnienia, miała swój mit, to znaczy opis, jaki bóg dał jej istnienie. Mity […] łącznie tworzyły kosmogonię wyjaśniającą, jak powstał cały świat.

hf Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii , Warszawa 1997, s. 19–20.

Erwin Schrödinger Przyroda i Grecy. Nauki przyrodnicze i humanistyczne

Grupa jońska powstała pozornie z niczego na wąskim skrawku zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej, zwanym Jonią, i na wyspach obok niej. Szczególnie sprzyjające warunki geograficzne i historyczne tego terytorium już wtedy były często odmalowywane za pomocą znacznie wspanialszej retoryki niż ta, którą dysponuję. Okoliczności sprzyjały rozwojowi swobodnej, rzeczowej, inteligentnej myśli. Wspomnę tu o trzech z nich.

Region ten (podobnie jak południowa Italia za czasów PitagorasaPitagorasPitagorasa) nie należał do wielkiego potężnego państwa, zwykle wrogo nastawionego do wolnej myśli.

R10iwy0kbyp5B

Obraz przedstawia antyczną scenę rodzajową. W pałacowej sali znajduje się grupa ludzi. Na samym środku pomieszczenia stoi mężczyzna w todze i laurowym wieńcu na głowie. W lewej ręce trzyma puchar. Prawą rękę ma wyciągniętą przed siebie jakby wygłaszał jakąś mowę. Za plecami stojącego mężczyzny siedzą na sofach mężczyźni. Rozmawiają, nie zwracają uwagi na mężczyznę. Tylko jeden patrzy się na niego. Przed stojącym mężczyzną znajduje się grupka złożona z wpół nagiego młodzieńca i trzech kobiet. Nie są oni zainteresowani mówcą.

Politycznie składało się z wielu małych, samorządnych i dobrze prosperujących państw‑miast lub państw‑wysp, republik albo tyranii. W każdym przypadku wydaje się, że były zwykle rządzone przez najlepsze mózgi, co od zawsze jest raczej wyjątkiem niż regułą.

Po drugie, Jonowie, zamieszkujący wyspy i bardzo urozmaiconą linię brzegową, byli żeglarzami na styku Wschodu i Zachodu. Ich kwitnący handel umożliwił wymianę dóbr między wybrzeżami Azji Mniejszej, Fenicji i Egiptu z jednej strony i Grecji, południowej Italii i południowej Francji - z drugiej. Handel zawsze i wszędzie był i nadal jest podstawowym nośnikiem wymiany idei. Ponieważ osoby, między którymi wymiana ta zaczyna mieć miejsce, nie są gabinetowymi uczonymi, poetami ani nauczycielami filozofii, lecz żeglarzami i kupcami, musi zacząć się od problemów praktycznych.

Ry2XFtCpz9wG81

Ilustracja przedstawia starożytny grecki okręt na morzu. Okręt jest drewniany, składa się z dwóch masztów. Na jego dziobie po lewej stronie znajduje się wizerunek lwa z harpunem wystającym z paszczy. Po bokach okrętu znajdują się wystające z otworów wiosła.

O narzędziach, nowych technikach w rzemiośle, środkach transportu, urządzeniach nawigacyjnych, metodach projektowania portów, budowania nabrzeży i składów, zaopatrzeniu w wodę i tak dalej ludzie uczą się od innych. Szybki rozwój umiejętności technicznych, będący u inteligentnych ludzi rezultatem konieczności życiowych, porusza umysły teoretyzujących myślicieli, często przyzywanych na pomoc w wykorzystaniu jakiejś nowo wyuczonej umiejętności. Gdy całkowicie poświęcą się abstrakcyjnym problemom dotyczącym fizycznej budowy świata, ich sposób myślenia będzie wykazywał ślady praktycznych rozwiązań, w których ma swe źródło. To jest właśnie to, co znajdujemy u filozofów jońskich. Trzecią sprzyjającą okolicznością było to, iż społeczności te nie były, krótko mówiąc, tyranizowane przez kapłanów. Nie istniała w nich, jak w Babilonii i Egipcie, dziedziczna uprzywilejowana kasta kapłanów, którzy jeśli sami nie sprawowali rządów, to zwykle pomagali władcom zahamować rozwój nowych idei, ponieważ czuli, iż zmiana poglądu na świat mogłaby obrócić się przeciw nim i ich przywilejom. Tyle o warunkach faworyzujących powstanie w Jonii nowej ery niezależnej myśli.

tatar Źródło: Erwin Schrödinger, Przyroda i Grecy. Nauki przyrodnicze i humanistyczne, tłum. K. Napiórkowski, s. 52–54.

Erwin Schrödinger Przyroda i Grecy. Nauki przyrodnicze i humanistyczne

Niejeden uczeń albo student przerzucał w swoim podręczniku lub gdziekolwiek indziej krótki przegląd filozofii Talesa, Anaksymandra, itd. Czytając jak jeden nauczał, że wszystko jest wodą, drugi zaś że wszystko jest powietrzem, a trzeci że wszystko jest ogniem, i ucząc się o tak dziwacznych pomysłach, jak ogniste kanały z oknami (ciała niebieskie), strumienie w górę i w dół w atmosferze itp., z powodzeniem mógł poczuć się znudzony i dziwić się, dlaczego kazano mu się interesować takim naiwnym, starym materiałem, o którym wiemy, że całkowicie mija się z rzeczywistością. Czym jest więc ta wielka rzecz, która wydarzyła się w tych czasach w historii idei, która każę nam nazywać ten moment narodzinami nauki i mówić o Talesie z Miletu jako pierwszym uczonym na świecie […]?

Wielką ideą, którą poznali ci ludzie, było to, iż świat wokół nich jest czymś, co można zrozumieć, jeśli tylko podejmie się wysiłek właściwej jego obserwacji; że nie jest to arena gry bogów, demonów i duchów działających bez namysłu i bardziej lub mniej dowolnie, powodowanych emocjami, gniewem, miłością i chęcią zemsty, dających upust swoim żądzom i dających się przebłagać pobożnymi ofiarami. Ludzie ci wyzwolili się z przesądów, nie chcieli mieć nic tego rodzaju. Widzieli świat jako dość skomplikowany mechanizm, działający zgodnie z odwiecznymi przyrodzonymi prawami, których byli ciekawi. Jest to oczywiście zasadnicza postawa nauki aż do dzisiaj. Dla nas stała się częścią naszej natury tak bardzo, że zapomnieliśmy, iż ktoś musiał to wynaleźć, uczynić programem i się w to zaangażować. Ciekawość jest bodźcem. Pierwszym warunkiem dla naukowca jest bycie ciekawym. Musi potrafić się dziwić i pragnąć wyjaśnić. Platon, Arystoteles i Epikur podkreślają znaczenie bycia zdziwionym. A nie jest to proste, gdy odnosi się do ogólnych pytań na temat świata jako całości, przecież jest on nam dany tylko raz i nie mamy innego do porównania.

Nazwaliśmy to pierwszym krokiem, najwyższej wagi, zupełnie niezależnie od trafności wyjaśnień, które w danej chwili przedstawiał. Sądzę, że nie ma błędu w twierdzeniu, iż jest on zupełną nowością. Babilończycy i Egipcjanie oczywiście wiedzieli mnóstwo na temat regularności orbit ciał niebieskich, a szczególnie na temat zaćmień. Uważali je jednak za tajemnice religii i byli dalecy od poszukiwania naturalnych wyjaśnień.

R9H3abX1lpRn01

Zdjęcie przedstawia wzniesienia z łąkami. W tle znajduje się lekko zachmurzone niebo. Na niebie widoczna jest tęcza.

A z pewnością byli bardzo dalecy od kontemplowania wyczerpującego opisu w terminach takich regularności. Ilustruje to ustawiczna interwencja bogów w wydarzenia naturalne w poematach Homera, odrzucanie ofiar ludzi opisywane w Iliadzie. Aby jednak docenić wybitne osiągnięcia Jonów w stworzeniu pierwszej naprawdę naukowej perspektywy, wcale nie musimy przeciwstawiać ich poprzednikom. Tak mało mieli Jonowie powodzenia w wykorzenianiu przesądu, że później, aż do naszych dni, nie było epoki wolnej od przesądów. Nie mam tu na myśli popularnych wierzeń, lecz chwiejną postawę naprawdę wielkich ludzi, takich jak Artur Schopenhauer, sir Oliver Lodge, Rainer Maria Rilke, by wymienić tylko kilku. Nastawienie Jonów żyło u atomistów (Leukipp, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz) i w szkołach naukowych Aleksandrii, chociaż w różny sposób. Niestety filozofia przyrody i badania naukowe rozeszły się w trzech ostatnich wiekach przed naszą erą, podobnie jak obecnie. Potem pogląd naukowy stopniowo wymierał, gdy w pierwszych wiekach naszej ery świat zaczął się coraz bardziej interesować etykąetykaetyką i dziwnymi rodzajami metafizykimetafizykametafizyki, a nauka go nie obchodziła. Pogląd naukowy nie odzyskał rozpędu aż do siedemnastego wieku.

Drugi krok, prawie w tym samym czasie, zrobił również Tales. Było to uznanie, iż wszelka materia, z której złożony jest świat, z całą swoją nieskończoną różnorodnością ma jednak tak wiele wspólnego, że w istocie musi być tym samym materiałem. […] Był to pierwszy ruch w kierunku rozumienia świata, a więc w kierunku zastosowania tego, co nazwaliśmy pierwszym krokiem, przekonania, iż świat może być zrozumiały. Z dzisiejszej perspektywy musimy stwierdzić, iż ruch ten dotknął kluczowego punktu i był zdumiewająco trafny. Tales zaryzykował uznanie wody za podstawowy materiał. Byłoby jednak lepiej, gdybyśmy nie wiązali tego naiwnie z naszą „H2O”, lecz raczej z cieczą czy płynem w ogólności. Mógł on zaobserwować, iż wszelkie życie wydaje się zaczynać w cieczy lub w wilgoci. Uważając najpowszechniejszą ciecz (wodę) za jeden materiał, z którego wszystko jest złożone, stwierdzał implicite, iż fizyczny stan skupienia (stały, ciekły, gazowy) jest sprawą wtórną, niezbyt istotną. Nie przypuszczamy, aby był zadowolony - jak wypadałoby nowoczesnemu umysłowi - powiedzeniem: nadamy mu po prostu nazwę, nazwijmy to materią i badajmy jego własności. Nowe odkrycie zawiera zwykle przesadę i bardzo często formułowane jest ze zbyt wieloma szczegółami, które odrzuca się później. Wynika to z naszego silnego pragnienia odkrycia z powodu ciekawości naukowej, która jest tak podstawowa dla odkrycia czegokolwiek, jak powiedzieliśmy wyżej. Dość interesującym szczegółem opisywanym [...] jako zdanie Talesa jest to, iż ląd pływa po wodzie jak kawałek drewna, co musi oznaczać, że znaczna jego część jest zanurzona. Przypomina to z jednej strony stary mit o wyspie Delos błądzącej wokół, dopóki Latona nie urodzi bliźniaków, Apolla i Artemidy; jest jednak również zdumiewająco bliska współczesnej teorii izostazji, według której kontynenty rzeczywiście pływają po cieczy, chociaż nie dosłownie po wodzie oceanów, ale po cięższej roztopionej substancji znajdującej się pod nimi.

R1P81a7ivq0k4

Obraz przedstawia starszego mężczyznę, który notuje coś na kartce. Mężczyzna siedzi, jest ubrany w togę, jest łysawy i ma długą brodę.

R1WnzrBokdLfX

Mapa w kształcie okręgu. Zaznaczone są na niej trzy osobne elementy: Europa na górze i na dole po lewej Libia, a po prawej Azja. Elementy są oddzielone rzekami. Rzeka oddzielająca Europę od Azji nazywa się Rioni, a rzeka oddzielająca Azję od Libii nazywa się Nil. Na środku mapy znajdują się Morze Śródziemne oraz Morze Czarne. Naokoło okrągłej mapy znajduje się ocean.

W rzeczy samej „przesada” lub „pośpiech” Talesa w formułowaniu ogólnej hipotezy został wkrótce skorygowany przez jego młodszego o około dwudziestu lat ucznia i współpracownika Anaksymandra. Zaprzeczył on, by uniwersalny materiał świata był identyczny z jakąkolwiek znaną substancją i wymyślił dla niego nazwę BezgranicznyBezgranicznyBezgraniczny. Wiele zamieszania było w starożytności wokół tego terminu, jakby był czymś innym niż tylko nowo wymyśloną nazwą.

RtB1daOAGTTFy1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Ukazany jest jego lewy profil. Długie, sięgające ramion włosy mężczyzny podtrzymywane są opaską na głowie. Nos mężczyzny jest prosty, mężczyzna ma długą, gęstą brodę i wąsy. Pod ilustracją znajduje się tekst w języku łacińskim.

Nie chce się nad tym zatrzymywać, lecz postępować dalej za biegiem podstawowych idei fizyki, wskazując na to, co chciałbym nazwać trzecim doniosłym krokiem w ich rozwoju. Zawdzięczamy go Anaksymenesowi, uczniowi i współpracownikowi Anaksymandra, młodszemu znowu o mniej więcej dwadzieścia lat (zmarł około 526 p.n.e.). Odkrył on, że najoczywistszymi transformacjami materii są „rozrzedzanie i kondensacja”. Twierdził explicite, że każdy rodzaj materii może być w odpowiednich warunkach przekształcony w stan stały, ciekły lub gazowy. Za podstawową substancję postanowił uznać powietrze, wkraczając tym samym na bardziej twardy grunt niż jego mistrz. W istocie gdyby powiedział: „zdysocjowany gazowy wodór” (czego raczej nie można byłoby oczekiwać), nie byłby daleki od naszej obecnej wiedzy. W każdym razie mówił, że z powietrza tworzone są lżejsze ciała (mianowicie ogień i lżejsze, czystsze elementy na górze atmosfery) przez dalsze rozrzedzanie, podczas gdy mgła, chmury, woda i stała ziemia powstają w wyniku kolejnych kroków kondensacji. Twierdzenia te były tak trafne i poprawne, jak to było w ogóle możliwe przy wiedzy i w ramach koncepcji tych czasów. […] Pogląd Anaksymenesa, że ciekła woda i nawet stałe, masywne ciało utworzone są przez kondensację z podstawowej substancji gazowej (chociaż wydaje się to sprowadzać do tego samego, co pogląd przeciwny do Talesa), jest jeszcze śmielszy i bardziej zbliżony do współczesnej wiedzy. Dziś bowiem gaz traktujemy jako najprostszy, najprymitywniejszy, „niezagregowany” stan, w którym złożone procesy tworzenia się cieczy i ciał stałych są wynikiem działania czynników drugorzędnych. To, że Anaksymenes nie oddawał się abstrakcyjnym fantazjom, lecz pragnął stosować swoją teorię do konkretnych faktów, można dostrzec w zdumiewająco poprawnych wnioskach, do których dochodził. Mówi więc, rozważając różnicę między gradem a śniegiem (oba składają się z wody w stanie stałym, tzn. z lodu), że grad powstaje wtedy, gdy woda padająca z chmur (tzn. krople deszczu) zamarza, a śnieg - z chmur mgły przybierających stan stały. We współczesnym podręczniku meteorologii przeczytamy mniej więcej to samo.

przyr Źródło: Erwin Schrödinger, Przyroda i Grecy. Nauki przyrodnicze i humanistyczne, tłum. K. Napiórkowski, s. 54–58.