Gęstość zaludnienia w Polsce

Gęstość zaludnienia to liczba ludności zamieszkującej dany obszar przypadająca na jednostkę powierzchni terenu. Najczęściej gęstość zaludnienia wyraża się jako liczbę osób przypadających na kmIndeks górny 2².

Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się regiony położone w południowej (Śląsk, Małopolska) i w środkowej (Mazowsze) części Polski. W wielu miejscach znacznie przekracza ona wartość średnią dla Polski (122 os./kmIndeks górny 2²), np. w województwie śląskim wynosi 366 os./kmIndeks górny 2², czyli ponad 3‑krotnie więcej niż średnia krajowa. Gęstość zaludnienia jest szczególnie duża w regionie katowicko‑krakowskim, a także na obszarze większych miast i zespołów miejskich (także w innych regionach), gdzie przekracza 200 os./kmIndeks górny 2². Taki układ związany jest z intensywnymi procesami uprzemysłowienia i urbanizacji.

Indeks górny Źródło: GUS, Rocznik Demograficzny 2020, GUS, Warszawa 2020. Indeks górny koniec^{Źródło: GUS, Rocznik Demograficzny 2020, GUS, Warszawa 2020.}

Najmniejszą gęstością zaludnienia charakteryzują się gminy wiejskie leżące w części północno‑wschodniej (Podlasie, Warmia i Mazury) i wschodniej (Lubelszczyzna), duże kompleksy leśne na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim, Ziemi Lubuskiej, w Beskidach Wschodnich. Na obniżenie średniej gęstości zaludnienia tych regionów wpływa też relatywnie mniejsza liczba miast, zjawisko migracji, głównie młodych mieszkańców, do dużych ośrodków miejsko‑przemysłowych w innych regionach kraju oraz za granicę, a także procesy starzenia się społeczeństwa.

Przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Polsce

Rozmieszczenie ludności w Polsce, wykazujące duże zróżnicowanie przestrzenne, jest efektem wielu różnorodnych, zmieniających się w czasie czynników. W przeszłości decydowały o tym głównie sprzyjające warunki środowiska – korzystne ukształtowanie terenu, żyzne gleby, dostępność wody, łagodny klimat, brak zagrożenia klęskami żywiołowymi. Nic więc dziwnego, że osadnictwo koncentrowało się w dolinach rzecznych, na terenach równinnych o żyznych, urodzajnych glebach. Tam też powstawały i rozwijały się największe miasta (Kraków, Warszawa, Poznań i in.). Dziś obszary te charakteryzują się znaczącą przewagą terenów rolniczych i małą lesistościąlesistośćlesistością oraz dużą (choć nie największą w skali kraju) gęstością zaludnienia.

Z czasem wzrosło znaczenie uwarunkowań politycznych i gospodarczych. Do najważniejszych czynników politycznych należała zmiana granic państwa spowodowana zaborami i wojnami. Polska jest tego dobrym przykładem, gdyż we współczesnych granicach państwa, pomimo kilkudziesięciu lat oddziaływania wielu procesów społeczno‑gospodarczych i politycznych, wiele regionów zachowuje specyfikę demograficzną wynikającą z genezy historycznej.

Szczególne znaczenie dla obecnego rozmieszczenia ludności na terenie Polski miało odzyskanie niepodległości w 1918 roku, a także zmiany granic po II wojnie światowej na mocy postanowień jałtańskich. Istotne były także ruchy migracyjne (na Ziemie Odzyskane), związane z repatriacjąrepatriacjarepatriacją. Ruchy wędrówkowe ludności obejmowały nie tylko obszary, których przynależność państwowa uległa zmianie, ale również tereny w dawnych granicach kraju, dające lepsze perspektywy rozwoju, co wymuszało intensywne, międzyregionalne przemieszczenia ludności. Osadnicy przybywali głównie na Ziemie Odzyskane w południowej części kraju (Dolny Śląsk), charakteryzujące się niejednokrotnie wyższym poziomem rozwoju niż ich macierzyste regiony. Mniej chętnie osiedlali się na północy kraju (Pomorze Zachodnie, Warmia i Mazury), co sprawiło, że obszary te odznaczały się w owym czasie najniższą gęstością zaludnienia. Równie mała gęstość zaludnienia była cechą regionów położonych wzdłuż wschodniej granicy państwa. Stan ten został „odziedziczony” po okresie II Rzeczypospolitej.

Rozwój gospodarczy kraju, zapoczątkowany w XIX wieku i związany z nim rozwój przemysłu, miast, szlaków komunikacyjnych, a także kryzysy gospodarcze przeplatające się z okresami gospodarczej prosperity, spowodowały masową emigrację ze wsi do miast i ośrodków przemysłowych, w których pojawiały się szanse na poprawę warunków życia. Procesy te zostały zintensyfikowane po II wojnie światowej (zwłaszcza w latach 1947–1980) w związku z intensywną industrializacją kraju w okresie gospodarki centralnie planowanej, opartą głównie na wydobyciu surowców mineralnych i towarzyszącą jej urbanizacją. Gęstość zaludnienia obserwowana w tym okresie była bezpośrednią konsekwencją założeń planów gospodarczych. Dlatego największą charakteryzowały się regiony powiązane z dużymi ośrodkami miejsko‑przemysłowymi – Górny Śląsk, Kraków, Łódź – w których rozwijał się przemysł ciężki, wydobywczy, paliwowo‑energetyczny, hutniczy oraz przemysł włókienniczy i transportowy. Najniższa gęstość zaludnienia charakteryzowała Pomorze Zachodnie i północno‑wschodnią część kraju.

Okres transformacji gospodarczej i wstąpienie do Unii Europejskiej zmienił częściowo, choć niezasadniczo, rozmieszczenie ludności w Polsce. Dostosowanie do gospodarki rynkowej spowodowało bowiem załamanie produkcji przemysłowej oraz wzrost znaczenia handlu i usług, co w pewnym stopniu odbiło się na rozmieszczeniu ludności. Gęstość zaludnienia wiodących regionów miejsko‑przemysłowych kraju – Górnego Śląska, Łodzi, choć utrzymywała się na wysokim poziomie, straciła jednak wcześniejszą dynamikę. Co więcej, w przypadku niektórych regionów przemysłowych, zwłaszcza o ukierunkowanym, jednolitym profilu produkcji, wystąpiło zjawisko depopulacji, polegające na odpływie ludności ze wsi do miast, z obszarów miejskich do stref podmiejskich, a także poza granice kraju. Natomiast najniższą gęstością zaludnienia charakteryzowała się, podobnie jak w okresach poprzednich, północno‑wschodnia i wschodnia część kraju. Obecnie znaczny wpływ na rozmieszczenie ludności w Polsce mają także czynniki demograficzne, zwłaszcza obniżający się w niektórych regionach przyrost naturalny, struktura wieku, przeciętna długość życia i związane z tym zjawisko starzenia się ludności.

Skutki nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Polsce

Nierównomierne rozmieszczenie ludności w Polsce, ukształtowane w wyniku oddziaływania przedstawionych powyżej czynników przyrodniczych, politycznych i społeczno‑gospodarczych, przynosi szereg skutków. Do najważniejszych należy przede wszystkim utrwalenie powstałych w okresie zaborów i pogłębionych w późniejszych latach dysproporcji w gospodarczym i społecznym poziomie rozwoju, w gęstości sieci komunikacyjnej, lokalizacji przemysłu, ośrodków kultury i edukacji. Zjawisko to wiąże się z umownym podziałem na Polskę A i B.

Regiony o najmniejszej gęstości zaludnienia są z reguły obszarami wiejskimi o niższym poziomie rozwoju gospodarczego, co znajduje swój wyraz w obniżonych wartościach syntetycznych wskaźników, charakteryzujących rozwój gospodarczy, takich jak PKB, liczba podmiotów gospodarczych w usługach wyższego rzędu, dochody własne budżetów gmin, powierzchnia użytkowa mieszkań oddanych do użytku, liczba bezrobotnych, udział terenów zabudowanych i zurbanizowanych, przedsiębiorczość w usługach wyższego rzędu czy kapitał ludzki.

Problemy te koncentrują się we wschodniej części kraju, zwłaszcza w południowej części województwa lubelskiego, na pograniczu województw mazowieckiego, warmińsko‑mazurskiego i kujawsko‑pomorskiego oraz w województwie zachodniopomorskim. Obszary te charakteryzują niskimi dochodami, na ogół złą sytuacją finansową samorządów i dużym poziomem bezrobocia. W regionach tych występuje także zjawisko depopulacji, związane z migracją mieszkańców do dużych ośrodków miejsko‑przemysłowych oraz niekorzystne zmiany demograficzne – obniża się przyrost naturalny, zaburzeniu ulega struktura wieku, skraca się przeciętna długość życia i występuje starzenie się ludności. Zjawiska te zaburzają równowagę społeczną i ekonomiczną regionów, ograniczają ich szanse rozwojowe i powodują pogłębianie się problemów demograficznych, w tym dalszy spadek zaludnienia.

Nierównomierne rozmieszczenie ludności w Polsce ma również skutki przyrodnicze. W regionach o małej gęstości zaludnienia presja czynników demograficzno- gospodarczych na środowisko jest mniejsza od przeciętnej dla kraju. Skutkuje to zwiększeniem lesistości, większy jest także udział terenów rolniczych w stosunku do obszarów zurbanizowanych oraz znacznie mniejsze zanieczyszczenie środowiska.

Spektakularnym tego przykładem jest obszar funkcjonalny Zielone Płuca Polski, obejmujący w całości lub części teren pięciu województw: warmińsko‑mazurskiego, podlaskiego, mazowieckiego, kujawsko‑pomorskiego i pomorskiego. Występuje tu niewiele zakładów przemysłowych uciążliwych dla czystości powietrza i wytwarzających odpady. Emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych jest mała, stanowi kilka procent emisji krajowej, zaś poziom zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska utrzymuje się znacznie poniżej obowiązujących norm.

Słownik