Przeczytaj
Kształtowanie się i stabilizacja ustroju politycznego państwa oraz sytemu partyjnego
Zmniejszenie poziomu represji i próby zdemokratyzowania sytemu komunistycznego w Związku Sowieckim (ZSRS) doprowadziły, wbrew intencjom Michaiła GorbaczowaMichaiła Gorbaczowa, do postępującego rozpadu imperium sowieckiego. Kiedy rządzący w Warszawie przestali obawiać się interwencji Moskwy – zaczęli na własną rękę szukać rozwiązań, które wyprowadzą kraj z narastającego kryzysu gospodarczego. Uznano, że naprawę gospodarki należy poprzedzić poprawą nastrojów społecznych. W zagrożonej buntem społecznym Polsce można to było osiągnąć tylko poprzez współpracę z „Solidarnością”. To wynikało z fali strajków, która w lecie 1988 roku objęła kilkadziesiąt największych przedsiębiorstw i uczelni wyższych w całym kraju. Wszędzie na czele komitetów strajkowych stali działacze zdelegalizowanego w 1982 roku i działającego odtąd w konspiracji Związku.
W efekcie rozmów między rządzącymi komunistami i „Solidarnością” przy Okrągłym Stole (6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku) zdecydowano o przeprowadzeniu częściowo wolnych wyborów do Sejmu (w ten sposób miało być obsadzonych 35 proc. miejsc w tej izbie) i w pełni wolnych do Senatu. Skala zwycięstwa kandydatów „Solidarności” – 99 proc. miejsc w Senacie i wszystkie z 35 proc. w Sejmie uświadomiła rządzącym, że w zasadzie nie mają oni żadnego poparcia społecznego. Doprowadziło to do uruchomienia nowej dynamiki zmian: powierzono kierowanie rządem osobie wskazanej przez „Solidarność”. W dniu 12 września 1989 roku Sejm wybrał na to stanowisko Tadeusza Mazowieckiego, jednego z doradców Lecha Wałęsy.
Zwycięstwo „Solidarności” z 4 czerwca 1989 r. miało symboliczne znaczenie. Oznaczało, że Polacy chcą zmiany ustroju politycznego z dyktatury na demokrację parlamentarną. Tego dnia został otwarty proces dochodzenia do demokracji, którego najważniejszymi etapami będą:
pierwsze wolne wybory do Rad Gminnych 27 maja 1990 roku,
pierwsze wolne wybory prezydenckie 25 listopada (I tura) i 9 grudnia (II tura) 1990 roku,
pierwsze wolne wybory parlamentarne 27 października 1991 roku.
Wybory w październiku 1991 roku odbyły się na zasadach proporcjonalnościzasadach proporcjonalności i bez żadnych tzw. progów wyborczychprogów wyborczych. W rezultacie, w Sejmie znalazło się aż 29 ugrupowań, z których największe – Unia DemokratycznaUnia Demokratyczna (Tadeusz Mazowiecki) – miało zaledwie 62 posłów na 460. To pokazuje skalę rozdrobnienia.
Sejm I kadencji wyłonił dwa rządy – Jana Olszewskiego i Hanny Suchockiej. Pierwszy przetrwał pół roku (od 23 grudnia 1991 roku do 5 czerwca 1992 roku), a drugi – 8 miesięcy (od 11 lipca 1992 roku do 28 maja 1993 roku). Pierwszy tworzyła koalicja partii prawicowych, dysponująca łącznie 114 głosami (na 460), a drugi – koalicja liberałów, centroprawicy i prawicy ze 180 głosami. Żaden nie miał większości (co najmniej 231 głosów z 460). Raz więc głosowania wygrywał, a raz – przegrywał. W dniu 17 października 1992 roku parlament przyjął tzw. małą konstytucję, która formalnie potwierdziła zmianę ustrojową w Polsce polegającą na ustanowieniu trójpodziału niezależnych od siebie władz: Odtąd prawo stanowić miał Sejm i Senat, wykonywać je prezydent i rząd, a sądom powierzono funkcję kontrolną nad przestrzeganiem prawa przez obywateli i władze RP.
Żeby w przyszłości zapobiec nadmiernemu rozdrobnieniu parlamentu, a co za tym idzie – niestabilności wyłanianych przezeń rządów, w 1993 roku uchwalono zmianę ordynacji wyborczej wprowadzając 5‑procentowy próg wyborczy dla partii politycznych i 8‑procentowy dla koalicji. W efekcie, w wyborach 1993 roku, w Sejmie znalazło się tylko 12 partii (w 1991 było ich 29, które utworzyły 25 klubów poselskich). System polityczny rozpoczął proces stabilizacji – w przeciwieństwie do Sejmu I kadencji – Sejm II kadencji wyłonił na 4 lata stabilną większość (SLDSLD i PSLPSL), która tworzyła rządy kierowane przez trzech kolejnych premierów: Waldemara Pawlaka, Józefa Oleksego i Włodzimierza Cimoszewicza.
W dniu 2 kwietnia 1997 roku Zgromadzenie NarodoweZgromadzenie Narodowe 451 głosów za, 40 przeciw i 6 wstrzymującymi się uchwaliło Konstytucję RP. 25 maja 1997 r. odbyło się ogólnonarodowe referendum, w którym większość głosujących (53,45 proc., 6 396 641 osób ) opowiedziało się za jej przyjęciem. Wzorem Niemiec Konstytucja wprowadziła ważny mechanizm zabezpieczający przed destabilizacją systemu politycznego – konstruktywne wotum nieufności. Odtąd prezydent mógł przyjąć dymisję rządu tylko wtedy, gdy część parlamentu, która wystąpiła z wotum nieufności, jednocześnie zgłosiła i uzyskała poparcie większości parlamentu dla kandydata na nowego premiera. Stało się więc niemożliwe to, co spotkało rząd Hanny Suchockiej, który upadł, kiedy uchwalono wotum nieufności bez wyłonienia następnego rządu. Jesienią 1997 roku wybory wygrała prawicowa AWSAWS, która utworzyła koalicję z liberalną Unią Wolności. Wyłoniła ona rząd, którym przez 4 lata kierował Jerzy Buzek. W czasach rządów tej koalicji, w 2001 roku Sejm znowelizował ustawę o partiach politycznych, wprowadzając system budżetowych subwencjisubwencji dla partii, które w wyborach zdobyły co najmniej 3 proc. głosów na listę okręgową lub 6 procent głosów w skali kraju. Celem był, przede wszystkim, zakaz finansowania partii ze zbiórek publicznych czy darowizn od osób prawnych, co dawało pole do nadużyć. Przy okazji ustabilizowano system partyjny, bo korzystające z subwencji państwowych partie stały się trudniejszymi przeciwnikami dla inicjatyw, które takiego zaplecza finansowego nie miały.
Ostatnią z cyklu zmian stabilizujących ustrój państwa i system partyjny w Polsce była zmiana w ordynacji wyborczej dokonana przez lewicową koalicje SLD i Unii PracyUnii Pracy w 2002 roku. Wprowadziła ona metodę d'Hondtametodę d'Hondta do obliczania głosów w wyborach parlamentarnych. Poprzez zastosowanie specjalnego przelicznika preferuje ona ugrupowanie z największą liczbą głosów z takim skutkiem, jak np. w wyborach parlamentarnych 2019 roku: PiS, na który głosowało 43,6 procenta Polaków otrzymał 51 proc. miejsc w parlamencie (235 z 460).
Zmiana ustroju gospodarczego
Prace nad koncepcją zmiany systemu gospodarczego podjęto w drugiej połowie 1989 roku. Głównym problemem było przejście od struktur gospodarki państwowej do systemu kapitalistycznegokapitalistycznego, w którym dominuje własność prywatna. U podstaw leżało przekonanie, że w porównywalnych warunkach, w znakomitej większości przypadków, firmy prywatne radzą sobie lepiej niż firmy, których właścicielem jest państwo. W grudniu 1989 roku Sejm przyjął przedstawiony przez Leszka Balcerowicza pakiet 10 ustaw, nazywany planem Balcerowicza. Jego pierwszym celem było zwalczenie hiperinflacjihiperinflacji, która w 1989 roku wynosiła 351 proc. w skali roku, a w 1990 roku już 686 proc. Zastosowano tzw. terapię szokową polegającą m.in. na – z jednej strony wstrzymaniu wzrostu płac, a z drugiej – na uwolnieniu cen 90 proc. produktów, tzn. pozwolono żeby kształtowały je popyt i podażpopyt i podaż (wcześniej o cenach decydowało państwo). W efekcie, ceny wzrosły średnio o 80 proc., ale w 1991 roku, inflacja spadła do 70,3 proc., do 43,0 proc. w 1992 roku, do ok. 28 proc. w 1995 roku, poniżej 12 proc. w 1998, a w 2003 wyniosła tylko 0,8 proc. Już w pierwszym roku reformy zaobserwowano jej sukces: popyt wyrównał podaż towarów na rynku i po raz pierwszy od kilkunastu lat sklepy zapełniły się towarami, a tzw. czarny rynekczarny rynek – zniknął.
Drugim elementem „terapii szokowej” była likwidacja firm przynoszących straty. Spośród 8453 przedsiębiorstw państwowych w 1990 roku zlikwidowano 2231 – ponad 26 procent. W zamian, na ich miejsce, do końca 1992 roku powstało około 600 tys. przedsiębiorstw prywatnych, co oznaczało 1,5 mln nowych miejsc pracy. Dobrze to ilustruje entuzjazm z jakim duża część społeczeństwa postanowiła pójść wreszcie „na swoje” po latach komunizmu, w którym zwalczano tzw. prywaciarzyprywaciarzy. Dlatego już w 1995 r. Polsce udało się przekroczyć PKBPKB sprzed roku 1990, a pierwsze oznaki wzrostu gospodarczego pojawiły się wiosną roku 1992. Nieustannemu wzrostowi gospodarczemu towarzyszyło jednak około kilkunastoprocentowe bezrobocie, które obniżyło się do ok. 10 procent dopiero ok. 2000 roku. Bezrobocie było wówczas nowym zjawiskiem w Polsce, zważywszy, że w okresie komunistycznym istniał obowiązek pracy dotyczący wszystkich dorosłych. Rzutowało to na negatywną ocenę tzw. planu Balcerowicza w części opinii publicznej. Z pozostałych, niezlikwidowanych 6222 przedsiębiorstw państwowych – ponad 40 procent sprzedano, a 1742 przekształcono w spółki z udziałem Skarbu Państwaspółki z udziałem Skarbu Państwa. W 2005 roku zostały w Polsce jedynie 1124 przedsiębiorstwa państwowe.
Na rynku pojawili się nowi pracodawcy i inwestorzy zagraniczni. W 1993 roku firmy i osoby zagraniczne zainwestowały w Polsce 2,6 mld. dol. USA, w 1995 roku była kwota ta przekroczyła już 5 mld., a w 2003 – 72,7 mld. Symboliczny wymiar miało powstanie w 1991 roku Giełdy Papierów Wartościowych, której siedzibą stał się gmach, który zaledwie rok wcześniej należał do centrali partii komunistycznej. W 1992 roku na Giełdzie było notowanych 16 spółek, w 1999 – już ponad 200. Po 45 latach komunizmu Polska wróciła do kapitalizmu – sytemu gospodarczego jaki obowiązywał przed 1 września 1939 roku. Do dziś jednak dyskutowane są koszty społeczne wychodzenia z komunizmu. Poniżej ocena tego procesu dokonana przez prof. Marcina Króla w 2014 roku.
Myśmy byli oderwani od realnych ludzkich problemów. Z naszego punktu widzenia w tej całej rewolucji chodziło przecież o wolność. Na przykład problemy z cenzurą w Peerelu. Kto je miał? Dla 97 procent Polaków to w ogóle nie była żadna uciążliwość. A dla nas odwrotnie, to był problem podstawowy, że kreślą albo zakazują drukować tego, co się w pocie czoła wyprodukowało.
Wolność była dla nas najważniejsza, absolutnie. Ona nam wystarczyła. A kwestie solidarności społecznej, biedy na wsi, pegeerów, nierówności... Zabrakło nam wyobraźni.(...) Pegeery rozwiązano w 1991 roku jednym pociągnięciem pióra. Kilkaset tysięcy ludzi z dnia na dzień zostało na lodzie. Kiedyś to będzie podręcznikowy przykład, jak nie powinno się robić reform po trupach. Ale to możemy wiedzieć dzisiaj. (...) działała ta straszliwa fikcja. Przekonanie, że wolni ludzie sami znajdą swoje miejsce. I że wolna gospodarka wchłonie każdą liczbę pracowników, wystarczy ją rozruszać. Co się po części stało.
Cytat za: Artykuł Byliśmy głupi, G. Sroczyński, 2014, wyborcza.pl, dostęp: [25.08.2021] .
Słownik
koalicyjne ugrupowanie polityczne o charakterze prawicowym, powstałe w 1996 roku, sprawujące władzę w Polsce w latach 1997–2001
potoczne określenie oznaczające obrót towarami w sposób niezgodny z prawem. W komunizmie dotyczył większości towarów. Państwo ustalało ich ceny na niskim poziomie, co powodowało nieopłacalność ich sprzedaży w oficjalnych sklepach. Dlatego handlowano nimi prywatnie
nadmierna inflacja; spadek wartości pieniądza i wzrost cen
system gospodarczy oparty na prywatnej własności i w konsekwencji czerpania z niej zysku, oraz na swobodnym obrocie dobrami w ramach rynku. Dlatego też gospodarka kapitalistyczna nazywana jest również gospodarką rynkową
metoda stosowana do podziału mandatów w systemach wyborczych opartych na proporcjonalnej reprezentacji z listami partyjnymi. Jej nazwa pochodzi od nazwiska belgijskiego matematyka Victora D'Hondta. Liczbę głosów ważnych oddanych łącznie na listy kandydatów każdego z komitetów wyborczych, który przekroczył próg wyborczy dzieli się kolejno przez: 1; 2; 3; 4 i dalsze, kolejne liczby naturalne aż do chwili, gdy z otrzymanych w ten sposób ilorazów da się uszeregować tyle kolejno największych liczb, ile wynosi liczba mandatów do rozdzielenia między te listy w okręgu
produkt krajowy brutto czyli wartość dóbr i usług wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcji na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku)
ilość dobra, jaką nabywcy są w stanie zakupić to popyt, a podaż to ilość dóbr, oferowana na rynku
minimalny procent poparcia wyborców uprawniający komitet wyborczy do uczestniczenia w rozdziale mandatów
w okresie komunizmu negatywnie nacechowane określenie prywatnego przedsiębiorcy
ugrupowanie centrowo – prawicowe, dla którego bazą wyborczą są przede wszystkim mieszkańcy wsi
koalicja a potem partia skupiająca głównie byłych członków PZPR, którzy w 1988 roku opowiedzieli się za przywróceniem „Solidarności” do legalnego działania
spółka, która w części należy do państwa
bezzwrotna pomoc finansowa udzielana najczęściej przez państwo
partia polityczna o charakterze socjaldemokratycznym, powołana w 1992 roku. W latach 2001–2005 współtworząca rząd z Sojuszem Lewicy Demokratycznej i Polskim Stronnictwem Ludowym
jedna z partii wywodzących się z „Solidarności”. Założono ją w 1990 roku, skupiając środowisko liberalne, popierające kandydaturę Tadeusza Mazowieckigo w wyborach na stanowisko prezydenta Polski. Wybory wygrał Lech Wałęsa. W 1993 roku partia przyjęła nazwę – Unia Wolności
zasada, w myśl której wyrażane w wyborach przez społeczność preferencje, mają być proporcjonalnie odzwierciedlone w organie, do którego wyłaniana jest reprezentacja
wspólne obrady Sejmu i Senatu RP
Słowa kluczowe
„Solidarność”, plan Balcerowicza, terapia szokowa, inflacja, prywatyzacja, III Rzeczypospolita, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
A. Dudek, Historia polityczna 1989‑2005, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2007.
A. Domagała, Integracja Polski z Unią Europejską, Warszawa 2011.
P. Śpiewak, Pamięć po komunizmie, Gdańsk 2005.