Przeczytaj
Wspaniałe widowiska
W epoce baroku swój rozkwit przeżywał teatr, który łączył wiele dziedzin sztuki: literaturę, muzykę, sztuki plastyczne i taniec. Przedstawienia cieszyły się dużą popularnością na dworach monarszych i w miastach. Nowością w tym czasie było zerwanie z antyczną zasadą jedności miejsca i akcji, co czyniło spektakle bardziej dynamicznymi. Autorzy dramatów postawili na bardziej skomplikowaną, skontrastowaną fabułę. Przejawiało się to np. w łączeniu motywów biblijnych z mitami greckimi i rzymskimi, a nawet pogańskimi. Na scenie pojawiły się kobiety, których role dotychczas, wzorem starożytnych, odgrywali mężczyźni. Tak jak w innych dziedzinach sztuki teatr miał wprawiać widza w zachwyt, dlatego twórcy dbali o widowiskowe efekty i bogatą scenografię, stosując iluzję i perspektywę (prospektprospekt, kulisykulisy). Pod wpływem nowych trendów coraz częściej właściciele teatrów inwestowali w rozbudowaną maszynerię, która pozwalała uatrakcyjniać widowiska poprzez zmianę dekoracji. Powstał wówczas teatr, który znamy dziś, czyli zamknięta konstrukcja pudełkowa ze sceną wyraźnie odgrodzoną od publiczności.
Opisz atmosferę panującą w barokowym teatrze z perspektywy widza.
W baroku dużą popularnością cieszył się teatr ludowy, który obejmował widowiska religijne (np. procesje) oraz te wystawiane przez wędrowne trupy aktorskie w okolicy często uczęszczanych ulic i placów. Od połowy XVI w. prężnie rozwijała się commedia dell’arte, czyli komedia ludowa łącząca elementy antycznego mitu i rzymskiej pantomimypantomimy, oparta na improwizacji − występujący znali jedynie zarys scenariusza. Aktorzy wcielali się w określone typy postaci, które parodiowali i wyszydzali. Commedia dell’arte przeniknęła do teatru dworskiego i bohaterowie tacy jak arlekinarlekin, kapitankapitan, poliszynelpoliszynel czy pantalonepantalone na trwałe weszli do kultury europejskiej.
Opisz zajęcia osób przedstawionych na obrazie.
Rozstrzygnij, czy przedstawione postaci z włoskiej komedii ludowej (commedia dell’arte) należą do masek poważnych, czy też komicznych.
Teatr był również obecny w szkole. W kolegiach jezuickich, których liczba rosła wraz z postępującą kontrreformacjąkontrreformacją, stanowił on doskonałe narzędzie w szerzeniu nowej, potrydenckiej pobożności. W ramach zajęć uczniowie wystawiali też antyczne sztuki oraz inscenizowali rozprawy. Przedstawienia odbywały się dość często − na rozpoczęcie i zakończenie semestru, przy okazji świąt i innych publicznych uroczystości.
Literackie odkrycia
Duża część utworów literackich z okresu baroku była przeznaczona do wystawienia na scenie. Ważnymi centrami twórczości dramato- i komediopisarskiej były Anglia, Hiszpania i Francja. Anglik William Szekspir stworzył podstawy teatru elżbietańskiego. Hiszpan Lope de Vega znany był z licznych nawiązań do teatru ludowego, a za jego godnego następcę uznaje się Pedro Calderóna de la Barcę (Życie jest snem, Wielki teatr świata). Swoje utwory wystawiali utalentowani Francuzi: Pierre Corneille, Jean Baptiste Racine i Molier. Ten ostatni zasłynął z wyjątkowo kąśliwej satyrysatyry, w swoich dziełach ośmieszał obyczajowość francuskiej arystokracji: przepych salonów, próżność możnych, ich hipokryzjęhipokryzję, dewocjędewocję czy skąpstwo. Warto jednak pamiętać, że francuscy dramatopisarze tworzyli na potrzeby teatru dworskiego, dlatego ich krytyka obyczajowości arystokratów musiała zostać zaaprobowana przez króla. Można było ośmieszać osobiste cechy anonimowych osób, ale nie system rządów francuskich czy władcę.
Jak myślisz, które miejsca były najdroższe, a które najtańsze? Z którego punktu widok był najlepszy?
Na podstawie galerii obrazów wymień co najmniej dwie cechy barokowego malarstwa portretowego.
Literaturę baroku cechowały różnorodność, wielowątkowość i wzniosłość. Poeci chętnie stosowali rozbudowane strofy, długie wyliczenia, powtórzenia, grę słów. Na początku XVII w. Hiszpan Miguel de Cervantes stworzył znakomitą powieść z elementami romansu rycerskiego Don Kichot z La Manchy. Ukazał w niej powikłane losy głównego bohatera i jego frustracje, a przy tym wniknął w życie codzienne ubogich warstw społecznych. Sukces odniósł również pochodzący z Francji Jean de La Fontaine, który na wzór antycznego Ezopa pisał krótkie, kończące się morałem wierszowane bajki.
Na podstawie ubiorów postaci ustal, który portret przedstawia Miguela de Cervantesa, a który Jeana de La Fontaine’a.
W XVII w. we Francji wykształcił się styl nazywany klasycyzmem. Znajdujący się pod jego wpływem pisarze nawiązywali do twórczości antycznej, przede wszystkim Arystotelesa, Wergiliusza i Horacego. Literatura miała pełnić funkcję moralizatorską, a niejednokrotnie propagandową. W umacnianiu swoich absolutystycznych rządów świetnie wykorzystywał ją, zresztą podobnie jak inne dziedziny sztuki, Ludwik XIV. Chcąc zjednać sobie opiniotwórcze środowisko literackie, umieszczał na liście pisarzy wynagradzanych z kasy państwowej utalentowanych i popularnych autorów. Na taką listę trafił np. Pierre Corneille, autor Cyda. W zamian za opiekę dworu miał pisać schlebiające władzy panegirykipanegiryki.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D5FmEuHOP
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Barokowe rozrywki. Teatr, literatura i muzyka.
Wyjaśnij, w jaki sposób twórcy odnosili się w swoich dziełach do panujących stosunków politycznych.
Na scenie i w kościele
W baroku przedstawieniom teatralnym zaczęły towarzyszyć muzyka i śpiew. Około 1600 r. powstała operaopera. Była ona pierwszą udaną próbą połączenia teatru i muzyki. Za jej twórcę uważa się Włocha Claudio Monteverdiego. W 1637 r. w Wenecji, po raz pierwszy w Europie, otworzono operę publiczną, dostępną nie tylko dla wybranych, ale też dla szerokiego grona widzów. Opera włoska długo wyznaczała trendy, a władcy chętnie ściągali na swoje dwory artystów z Italii. W tym okresie powstały i zostały udoskonalone instrumenty, które weszły w skład orkiestry. Szczególnie ważną rolę, ze względu na swoje możliwości techniczne, odgrywały instrumenty smyczkowe. Wielką popularnością cieszyły się skrzypce i altówki produkowane przez wybitnego lutnika Antonio Stradivariego. Grali na nich najwięksi wirtuozowie w historii muzyki, a współcześnie stradivariusy osiągają zawrotne ceny na aukcjach dzieł sztuki.
Muzyka miała także uświetniać nabożeństwa. Wybitni kompozytorzy wywodzili się zarówno z krajów protestanckich, jak i katolickich. Protestantami byli Jan Sebastian Bach i Jerzy Fryderyk Händel, natomiast wiarę katolicką wyznawał Antonio Vivaldi. Z religijnym przeznaczeniem utworów wiązały się narodziny takich nowych form muzycznych jak oratoriumoratorium i kantatakantata.
Który z powyższych utworów można było usłyszeć w kościele?
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D5FmEuHOP
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Barokowe rozrywki. Teatr, literatura i muzyka. Część 2.
Opisz, w jaki sposób muzyka była wykorzystywana w służbie religii.
Słownik
(wł. arlecchino, franc. arlequin) jedna z głównych postaci występujących w ludowej komedii włoskiej (commedia dell’arte); zwykle ubrany w barwny strój w deseń szachownicy, na twarzy ma czarną maskę; charakteryzują go spryt, kochliwość, żartobliwość
(łac devotio - poświęcenie) manifestacja pobożności
(fr. hypocrisie) nieszczerość, obłuda, udawanie
(z wł. cantare – śpiewać) wieloczęściowy, niesceniczny utwór wokalny, łączący partie instrumentalne ze śpiewem solowym i chóralnym
(wł. capitano) jedna z głównych postaci występujących w ludowej komedii włoskiej (commedia dell’arte); jego strojne szaty i maska z długim nosem mają budzić przestrach; uosabia jednocześnie pyszałkowatość i tchórzostwo
(z łac. contra – przeciw + reformatio – przekształcenie) ruch w Kościele katolickim zapoczątkowany przez sobór trydencki, będący reakcją na reformację i dążący do wewnętrznej naprawy Kościoła; jej realizatorzy dbali o wykształcenie i moralność duchownych oraz szerzyli nauki katechizmu i nawoływali wiernych do wzmożonej pobożności
(franc. coulisse) l. poj. kulisa; przesuwne boczne części dekoracji scenicznej w formie ścianek lub kotar; zamykają scenę i tworzą przejścia dla aktorów
(wł.) dramat muzyczny przeznaczony do wykonania na scenie
(z wł. oratorio, łac. oratorium – miejsce modlitwy) wokalno‑instrumentalny gatunek muzyczny, najczęściej o tematyce religijnej; zbliżone do opery, ale pozbawione akcji scenicznej; gatunkiem zbliżonym do oratorium jest pasja – forma przedstawiająca mękę Chrystusa i wydarzenia ją poprzedzające
(z łac. panegyricus, gr. panegyrikos – uroczysty, pochwalny) utwór literacki wychwalający (często przesadnie) osoby, czyny lub wydarzenia
(wł.) jedna z głównych postaci występujących w ludowej komedii włoskiej (commedia dell’arte); wenecki kupiec, chciwy bogacz; ma wysokie mniemanie o sobie, ale w rzeczywistości nie grzeszy inteligencją; często występuje jako osoba, którą łatwo można oszukać; pierwotnie nosił czerwony płaszcz, z czasem zamieniono go na czarny; maskę ma ciemną z wydatnym zakrzywionym nosem
(z gr. pantomimos – naśladujący wszystko, wyrażający wszystko ruchami ciała) przedstawienie, w którym aktorzy przekazują treści wyłącznie za pomocą gestów i mimiki
(franc. polichinelle, wł. pulcinella) jedna z głównych postaci występujących w ludowej komedii włoskiej (commedia dell’arte) i francuskim teatrze kukiełkowym; jego maska z głębokimi zmarszczkami, haczykowatym nosem i złowrogimi oczami wskazują na egoizm, gburowatość; był gadatliwy i wciąż rozsiewał plotki, dzieląc się wszelkimi informacjami z publicznością; to od tej postaci wywodzi się „tajemnica poliszynela”, czyli rzekoma tajemnica, o której wszyscy wiedzą, ale nikt o niej nie mówi na głos
(z łac. prospectus – widok, widoczność) element scenografii; malowane płótno (przedstawiające pejzaż, zabudowania) zawieszone na najdalszym planie sceny, wyznaczające perspektywę obrazu scenicznego
(łac. satira) utwór ośmieszający i piętnujący ludzkie wady, obyczaje, poglądy, stosunki społeczne itd.
sobór powszechny, obradujący z przerwami w latach 1545−1563; został zwołany przez papieża w odpowiedzi na szerzącą się w Europie reformację i coraz liczniejsze naciski środowisk kościelnych, oczekujących reform; odrzucił główne idee reformacji i opracował program odnowy Kościoła, zapoczątkowując kontrreformację
teatr, który wykształcił się w Anglii na przełomie XVI i XVII w., za czasów panowania królowej Elżbiety I. Bogacące się za jej rządów mieszczaństwo miało coraz większe potrzeby kulturalne i teatr miał je zaspokajać. W ten sposób powstały teatry publiczne (np. londyński The Globe). Na ich deskach wystawiano zarówno dzieła Szekspira, jak i walki zwierząt czy wyczyny linoskoczków. W odróżnieniu od innych teatrów powstałych w tym okresie teatr elżbietański był dość ubogi w dekoracje.
Słowa kluczowe
barok, teatr dworski, teatr ludowy, teatr szkolny, teatr elżbietański, opera, balet, klasycyzm, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
C. Hernas, Literatura baroku, Warszawa 1987.
J. Kelera, Krótka historia teatru w Europie, Wrocław 2018.
D. Szlagowska, Muzyka baroku, Gdańsk 1998.