Pierwsze domy bankowe istniały już w Babilonie (XII w. p.n.e.), w starożytnej Grecji i Rzymie. W starożytności operacje handlowe najczęściej były związane z koniecznością wymiany pieniądza lub kruszcu. Zajmowali się tym głównie złotnicy, którzy dysponowali odpowiednio precyzyjnymi wagami i bezpiecznymi miejscami do przechowywania cennych metali. Banki zaczęły się specjalizować w przelewach gotówki przy użyciu instrumentów finansowych, jakimi były weksle. Pierwsze przykłady weksli zachowanych na glinianych tabliczkach spotykamy już w Mezopotamii. Chętnie posługiwali się nimi także greccy bankierzy z Delos. Już wówczas znano dwa rodzaje weksli – weksel własny, na podstawie którego wystawca zobowiązywał się wypłacić odbiorcy weksla określoną kwotę, oraz weksel trasowany – wystawca (trasant) zobowiązywał się, że ktoś inny (trasat) wypłaci pieniądze odbiorcy weksla. Zwłaszcza ten drugi weksel był wygodny, o ile wystawca był godzien zaufania.

Po upadku świata starożytnego weksle wróciły w operacjach finansowych templariuszy i we włoskich bankach. Często handlowano nimi jak walutą. Miejscami ich wymiany były najczęściej loggie włoskich banków, które z czasem stały się prototypami giełdy papierów wartościowych.

Początki giełdy

R2P5rPRdRvu0G1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny na ciemnym tle. Ukazany jest jego prawy półprofil. Ma na głowie ciemną czapkę, posiada pociągłą twarz ze zmarszczkami, garbatym nosem oraz długą brodą z wąsami. Ubrany jest w czarny strój ze złotymi elementami oraz białym kołnierzem. Lewą ręką dotyka rękojeści szabli.

Pierwsze giełdygiełdagiełdy wywodzą się z jarmarków. Często handlowano na nich określonym rodzajem towarów, więc można było poczynić większe zakupy czy konkurować ceną sprzedaży. Stała giełda, na której handlowano zbożem, istniała już w XIV w. w Antwerpii, stając się prototypem giełd towarowych.

W XVI w. w całej Europie powstawały „bursy”, czyli giełdy pieniężne. Handlowano na nich wekslami, wymieniano pieniądze i pośredniczono w pożyczkach. Zaczęto też stosować ubezpieczenia. Największe znaczenie miała giełda w Antwerpii (1531 r.), potem w Amsterdamie. To na nich dochodziło do pierwszych transakcji terminowychtransakcje terminowetransakcji terminowych, czyli zawieranych na długo przed terminem, w którym przedmiot transakcji się pojawi, np. zakup akcjiakcjeakcji jeszcze niewypuszczonych na rynek lub przyszłorocznych zbiorów zbóż. Na nich odbywały się spekulacjespekulacjaspekulacje, spowodowane niewiarygodnie wręcz wysokimi zyskami akcji pierwszej międzynarodowej nowoczesnej spółki akcyjnejspółka akcyjnaspółki akcyjnej – holenderskiej Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej (1602 r.). Najstarsza odnaleziona akcja tej kompanii (a więc i najstarsza nowoczesna akcja) jest datowana na 9 września 1606 r. Spekulowano też pożyczkami państwowymi z zabezpieczeniem. Ciężar ruchu na amsterdamskiej giełdzie przeniósł się właśnie na nie. W tym czasie Royal Exchange, czyli królewska giełda w Londynie, zajmowała się przede wszystkim transakcjami podwyższonego ryzyka (kupieckimi). Na początku XVIII w. to ona była górą.

RrOSqGZ73wlvT1

Zdjęcie przedstawia dwie rzeźby, które stoją na chodniku. Po lewej jest to niedźwiedź, a po prawej byk. W tle widoczne są drzewa oraz zabudowania miejskie.

Jednak giełda, mimo zawirowań związanych ze spekulacjami, zapewniała wiele solidnych rozliczeń. To dzięki akcjom, kontraktom i innym operacjom giełdowym rozpoczął się rozwój angielskiego przemysłu w XVIII w. Handel ubezpieczeniami zmniejszał przy okazji ryzyko nieudanych inwestycji (od niego też można było się ubezpieczyć). W XIX w. pojawiły się tak skomplikowane instrumenty, jak finansowe i towarowe transakcje terminowe. Ustalono zasady dotyczące pracowników giełdy – nie mogli być powiązani z handlem. Dzielili się na brokerów (pracowali na zlecenie) i jobberów (pracowali dla siebie). Z tego okresu pochodzi też żargon techniczny giełdy, np. byki (czyli gracze grający na wzrosty) lub niedźwiedzie (grający na spadki) czy hossa – dominacja wzrostów kursu giełdowego papierów wartościowych albo bessa – dominacja spadków. Obecnie grający na giełdzie najczęściej zlecają kupno i sprzedaż akcji domom maklerskimdom maklerski (biuro maklerskie)domom maklerskim, obsługiwanym przez śledzących na bieżąco kursy akcji maklerówmakler (giełdy papierów wartościowych)maklerów, którzy za swoje usługi pobierają prowizję. Niektórzy właściciele akcji wolą jednak inwestować samodzielnie.

Czarny czwartek

RPLVadiYTVqTU1

Zdjęcie przedstawia narożny, kilkupiętrowy budynek. Jego elewacja składa się głównie ze szkła oraz szarych elementów,. Przy budynku znajduje się ulica z chodnikiem. Obok rosną drzewa i stoją zaparkowane samochody.

W XX w. giełda londyńska została usunięta w cień przez nowojorską. I tam wydarzyła się największa jak dotąd giełdowa zapaść. W latach 20. XX w. na skutek operacji finansowych doszło tu do powstania ogromnej bańki spekulacyjnejbańka giełdowabańki spekulacyjnej. 24 października 1929 r., w tzw. czarny czwartek, wybuchła panika – akcjonariusze zaczęli masowo wyprzedawać akcje, w wyniku czego w ciągu jednego dnia dokonano obrotu na 13 mln akcji, a w ciągu najbliższych dni na 30 mln. Wartość udziałów spadła tak gwałtownie, że powodowała bankructwa nie tylko inwestorów, ale także bankówbankbanków kredytujących zakup akcji. Zaczął się wielki kryzys. Po nim wdrożono szereg mechanizmów kontrolnych, by taka sytuacja się nie powtórzyła. Rozdzielono bankowość komercyjną od inwestycyjnej (tzw. Glass‑Steagall Act), wprowadzono limity transakcji, audytyaudytaudyty. Niestety, w latach 90. XX w. w celu „rozruszania” gospodarki amerykańskiej z wielu z tych zabezpieczeń zrezygnowała lub poluzowała je administracja prezydenta Billa Clintona. Kryzys z 2007 r. wystąpił m.in. wskutek tych zaniechań. Do dzisiaj jednak giełda jest uważana za miernik jakości gospodarek, choć jej wrażliwość na spekulacje nie spadła.

Giełda w Polsce

Pierwsze spółki akcyjne w Polsce powstawały już za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795). W 1783 r. założono Kompanię Handlową Polską nazywaną również Kompanią Czarnomorską, która zajmowała się handlem zbożem utrudnionym z powodu utraty połączenia Gdańska z resztą kraju. Jej rozwojowi przeszkodził jednak II rozbiór oraz bankructwo największego ówczesnego polskiego banku należącego do Piotra Teppera‑Fergusona. 12 maja 1817 r. w Pałacu Saskim w Warszawie została otwarta Giełda Kupiecka jako pierwszy na ziemiach polskich rynek papierów wartościowych, walut i towarów. Jej organizacją zajął się prezydent miasta Karol Fryderyk Woyda. Pierwsze sesje giełdowe odbywały się w godzinach 12.00–13.00, a pośrednictwem w handlu zajmowało się najpierw 6, a potem 12 maklerów. W 1828 r. nadzór nad giełdą objął Bank Polski i przeniesiono ją do jego siedziby. Działała do wybuchu II wojny światowej z przerwą w latach 1914–1921.

Ponowne otwarcie giełdy warszawskiej nastąpiło w kwietniu 1991 r. Najpierw 12 kwietnia Minister Przekształceń Własnościowych wraz z Ministrem Finansów podpisali akt założycielski Giełdy Papierów Wartościowych, po czym 16 kwietnia odbyła się pierwsza sesja giełdowa. Uczestniczyło w niej 7 domów maklerskich, a notowane były akcje jedynie 5 spółek: Exbudu, Krosna, Próchnika, Śląskiej Fabryki Kabli i Tonsilu.

Pierwsze sesje odbywały się raz w tygodniu, a dopiero od 1994 r. trwają od poniedziałku do piątku. W 2020 r. na GPW (Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie) notowanych było ponad 400 spółek. Liczba spółek zmienia się, ponieważ jedne firmy otrzymują zgodę na wejście na giełdę, natomiast inne rezygnują.

Ubezpieczenia

R132etu7tN2eb1

Obraz przedstawia grupę mężczyzn w czarnych strojach z białymi kołnierzami oraz wysokimi kapeluszami z rondami. Są zgromadzeni wokół stołu z czerwonym obrusem. Część trzyma dokumenty.

Na giełdach handluje się także tak specyficznymi transakcjami, jakimi są ubezpieczenia. Z pozoru sprawa jest prosta i przypomina zawieranie zakładu. Ubezpieczany płaci składkę. Może płacić ją latami i nic się nie dzieje. Wtedy zakład wygrywa ubezpieczyciel, zatrzymując składkę. Jednak raz na jakiś czas dochodzi do zdarzenia, od którego się ubezpieczano. Wtedy ubezpieczyciel płaci ubezpieczanemu odszkodowanie, na jakie opiewa umowa. Skąd ma pieniądze na wypłatę? Ze składek wszystkich tych, którym się nic nie przydarzyło, a czasem z inwestycji. Cała trudność jest w takim ustaleniu składki, by opłaciło się ją płacić i by dało się w razie nieszczęścia dokonać wypłaty. Świat ubezpieczeń jest niebywale skomplikowany, nieustannie musi być szacowane ryzyko i są obliczane instrumenty finansowe.

Najstarsze ubezpieczenia to ubezpieczenia okrętowe – ich dowody pochodzą już z drugiego tysiąclecia p.n.e. Ceny wahały się od 15 do 50% wartości towaru i ładunku. Były to transakcje wysokiego ryzyka, najczęściej pod zastaw ładunku. Ubezpieczenia te funkcjonowały przez całą starożytność, przywrócono je w średniowieczu (choć ze względu na wysokie stawki Kościół czasem uznawał je za lichwę). Najstarsza zachowana średniowieczna polisa datowana jest na 1350 r. (Palermo), choć wiemy, że były znacznie starsze. Odszkodowanie miało wynieść 300 florenów, stawka ubezpieczenia – 54 floreny. Wiadomo, że z morzem nie ma żartów. Ubezpieczenia majątkowe, na życie czy wreszcie transakcji giełdowych to wynalazek późniejszy – najczęściej nowożytny, choć już w XV w. ubezpieczano córki, aby dostały posag – płacąc regularne kwoty od momentu ich urodzenia. Pojawiły się wówczas ubezpieczenia na życie, ale obowiązujące tylko w przypadku wzięcia do niewoli przez piratów (wówczas ubezpieczyciel płacił okup). W 1688 r. w kawiarni Edwarda Lloyda w Londynie spotykali się kapitanowie statków i ubezpieczyciele. Właściciel postanowił założyć agencję – tak powstało najsłynniejsze towarzystwo ubezpieczeniowe Lloyda, zajmujące się do dziś wszelkim ryzykiem.

W 1699 r. pojawiły się ubezpieczenia na życie w dzisiejszym rozumieniu. W XXI w. ubezpiecza się już wszystko, nawet spadek cen akcji. Rynek ubezpieczeń przynosi gigantyczne zyski, choć czasem straty, ale tylko w przypadku kataklizmów. W połączeniu z bankami (ang. bankassurance) i giełdą stanowi ogromny kapitał, który pozwala na wielkie inwestycje.

Słownik