Przeczytaj
Geneza pojęcia homo sovieticus
W Katechizmie rewolucjonisty Michaił Bakunin lub Siergiej Nieczajew (autorstwo jest kwestią sporną) napisał:
Rewolucjonista jest człowiekiem straconym dla świata: nie ma ani własnych interesów, ani własnych spraw, ani uczuć, ani przywiązania, ani własności, ani nawet imienia. Wszystko w nim podporządkowane jest jednemu jedynemu celowi, jednej myśli, jednej namiętności – rewolucji.
Według Józefa Darskiego i Michaiła Hellera jest to wstępny szkic człowieka sowieckiego (homo sovieticushomo sovieticus).
Z kolei Leszek Kołakowski uważa, że ważną pozycją, która rozpoczęła proces kształtowania homo sovieticus, jest Krótki kurs historii WKP. Praca ta, opublikowana po raz pierwszy w 1938 r., przedstawia historię sowieckiej partii komunistycznej, gloryfikując dokonania Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina oraz zakłamując historię ZSRSZSRS. Według Kołakowskiego, to zafałszowania zawarte w tej publikacji rozpoczęły proces kształtowania człowieka sowieckiego.
Samo pojęcie zostało po raz pierwszy użyte przez Aleksandra Zinowiewa, emigracyjnego pisarza i socjologa, w wydanej w roku 1982 pracy pod tym samym tytułem. Podjął się w niej analizy mentalności sowieckich emigrantów przebywających we Francji, według niego „skażonych komunizmem”.
Cechy charakterystyczne człowieka sowieckiego
Po opublikowaniu książki Zinowiewa pojęcie homo sovieticus weszło na stałe do słownika pojęć ideologicznych. Przybrało ono dwa znaczenia:
1. Dla władz bloku ludowo‑demokratycznego był to niemal bohater, przykładny obywatel i budowniczy państwa, bezgranicznie oddany socjalistycznej, wielonarodowościowej ojczyźnie, opisany w dziełach literatury i przedstawiany w filmach sowieckich (np. Pierwszy nauczyciel z 1965 r. czy Skrzypce pioniera z 1971 r.).
Takich obywateli należało kształtować w bloku państw demokracji ludowej w kolejnych pokoleniach. Dzieci i młodzież miały być wychowywane w duchu komunizmu, aby w kolejnych pokoleniach pracować dla systemu i go doskonalić.
2. W drugim znaczeniu człowieka sowieckiego (w skrócie nazwanego „homosos” i „sowok”) charakteryzuje złość, agresja, zniecierpliwienie, zawiść, pasywność i podporządkowanie kolektywowi. Zinowiew pisze, mając na myśli emigrantów z ZSRS na Zachodzie:
Homo sovieticusHomosos przyzwyczajony jest do marnego życia, ciągle oczekuje czegoś gorszego od losu i z pokorą przyjmuje wszelkie decyzje władzy. Wiele doświadczeń homososa zdobyte w warunkach społeczeństwa totalitarnego są bardzo przydatne w jego życiu na Zachodzie.
Źródło: Aleksander Zinowiew, Homo sovieticus. Cytat za: Piotr Wdowiak, Homo postsovieticus lub Homo sovieticus po latach, dostępny w internecie: racjonalista.pl [dostęp 24.08.2020 r.].
Nieco inaczej człowieka sowieckiego opisuje ks. Józef Tischner, który rozwinął w Polsce koncepcję homo sovieticus:
Etyka solidarności i Homo sovieticusHomo sovieticus to zniewolony przez system komunistyczny klient komunizmu – żywił się towarami, jakie komunizm mu oferował. (…) Gdy komunizm przestał zaspokajać jego nadzieje i potrzeby, homo sovieticus wziął udział w buncie. Przyczynił się w mniejszym lub większym stopniu do tego, że miejsce komunistów zajęli inni ludzie – zwolennicy „kapitalizmu”. Ale oto powstał paradoks. Homo sovieticus wymaga teraz od nowych „kapitalistów”, by zaspokajali te potrzeby, których nie zdołali zaspokoić komuniści. Jest on jak niewolnik, który po wyzwoleniu z jednej niewoli czym prędzej szuka sobie drugiej. Homo sovieticus to postkomunistyczna forma „ucieczki od wolności”, którą kiedyś opisał Erich Fromm.
Źródło: Józef Tischner, Etyka solidarności i Homo sovieticus, Kraków 1992, s. 125.
Biorąc pod uwagę powyższe wypowiedzi, człowiekowi sowieckiemu przypisuje się wiele negatywnych cech.
- Nazwa kategorii: [bold]cechy człowieka sowieckiego[/]
- Nazwa kategorii: podporząd- kowanie kolektywowi /władzy
- Nazwa kategorii: brak inicjatywy
- Nazwa kategorii: brak samodzielności i ucieczka od podejmowania decyzji i odpowie- dzialności
- Nazwa kategorii: ucieczka od wolności
- Nazwa kategorii: zniewolenie intelektualne, brak umiejętności krytycznego myślenia
- Nazwa kategorii: brak poczucia własnej godności
- Nazwa kategorii: uniżoność wobec silniejszych
- Nazwa kategorii: agresję wobec słabszych
- Nazwa kategorii: oportunizm
- Nazwa kategorii: lenistwo
- Nazwa kategorii: roszczeniowe zachowanie
- Nazwa kategorii: oczekiwanie, że „ktoś coś załatwi”
- Nazwa kategorii: koniunkturalizm
- Nazwa kategorii: konsumpcjonizm
- Nazwa kategorii: bierność
- Nazwa kategorii: brak aktywności obywatelskiej
- Nazwa kategorii: zadowolenie z stałych i niezmiennych warunków życia – wszelkie zmiany są postrzegane jako zagrożenie
- Nazwa kategorii: brak stałej pracy i środków do życia Koniec elementów należących do kategorii [bold]cechy człowieka sowieckiego[/]
- Elementy należące do kategorii [bold]cechy
człowieka
sowieckiego[/]
Człowiek sowiecki współcześnie
Aleksijewicz: czerwone imperium odeszło, ale sowiecki człowiek pozostałW rosyjskim społeczeństwie mamy do czynienia z ruskim człowiekiem, który od ponad stu lat chowany jest w kulcie wojny. Tu nigdy nie było dostatku, nigdy nie było ważne, aby zwykły człowiek mógł dobrze żyć. O wiele ważniejsze było, żeby kraj był wielki i naszpikowany rakietami. Człowiek sowiecki był przez kilkadziesiąt dekad okłamywany, a potem, po pieriestrojce, systematycznie okradany. Dlatego to bardzo bezwzględny i agresywny typ człowieka.
Źródło: aszw/ gma/, Aleksijewicz: czerwone imperium odeszło, ale sowiecki człowiek pozostał, 14.07.2016 r., dostępny w internecie: dzieje.pl [dostęp 24.08.2020 r.].
Swietłana Aleksijewicz, reporterka, laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury i wielu innych nagród, uważa, że człowiek sowiecki pozostał. W książce Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka opisuje historie kilkudziesięciu osób, które łączy to, że nadal wierzą w komunizm. Jej bohaterowie i ich rodziny doświadczyli wielu cierpień, a mimo to nadal twierdzą, że komunizm jest wspaniały. Uważają ten ustrój za bardziej sprawiedliwy od kapitalizmu. Nie potrafią odnaleźć się w nowym systemie, żyją biednie i zazdroszczą tym, którym się udało. Nie zaakceptowali pierestrojki. Według Aleksijewicz, nadal żyją w duchu wojny, nawet w czasach pokoju akceptują wojskowy rygor, a nawet go kochają. Nie dostrzegają też tego, że żyją jak niewolnicy, a co ważniejsze, nawet nie śnią o wolności.
Aleksijewicz: czerwone imperium odeszło, ale sowiecki człowiek pozostałJeden z rozmówców Aleksijewicz, wykładowca uniwersytecki, zauważa, że w Rosji o ZSRR myśli się z coraz większym sentymentem: „Połowa młodych ludzi między 19. a 30. rokiem życia uważa Stalina za największego polityka. Znowu w modzie jest wszystko, co radzieckie”. Na przykład radzieckie kawiarnie o radzieckich nazwach, z radzieckimi daniami w karcie. (…) Odradzają się stare idee: wielkiego imperium, żelaznej ręki, własnej, odrębnej drogi Rosji. Przywrócono hymn radziecki, istnieje Komsomoł, tyle że nazywa się Nasi; jest i partia władzy, kopiująca partię komunistyczną. Prezydent ma absolutną władzę sekretarza generalnego…
Źródło: aszw/ gma/, Aleksijewicz: czerwone imperium odeszło, ale sowiecki człowiek pozostał, 14.07.2016 r., dostępny w internecie: dzieje.pl [dostęp 24.08.2020 r.].
Słownik
człowiek sowiecki, którego postawa kształtowana była od najmłodszych lat w duchu ideologii komunistycznej
Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich (dawniej nazywany także ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich), państwo istniejące od 1922 do 1991 r.