Od krańców Litwy do podnóża Karpat, od ujścia Dniepru do Morza Czarnego

Unia lubelska podpisana w 1569 r. dała początek państwu, które otrzymało nową nazwę – Rzeczpospolita Obojga NarodówRzeczpospolita Obojga NarodówRzeczpospolita Obojga Narodów. W jej skład weszły ziemie należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Królestwa Polskiego oraz tereny pozostające w zależności lennejlennolennej. Obejmowało ono obszar ok. 800 tys. kmIndeks górny 2² i zamieszkiwane było przez ok. 8 mln ludzi.

Pod względem zajmowanego terytorium Rzeczpospolita znajdowała się na trzecim miejscu w Europie (za Rosją i imperium osmańskim), z kolei pod względem zaludnienia wyprzedzały ją Hiszpania, Włochy, Francja, Rzesza Niemiecka. W skład Korony weszły ziemie stanowiące pod względem historycznym obszar zjednoczonego Królestwa Polskiego, ziemia wieluńska, ziemia dobrzyńska (włączona na mocy I pokoju toruńskiego z 1411), Podole (włączone w 1432 r.), Prusy Królewskie (inkorporowane w wyniku II pokoju toruńskiego z Krzyżakami z 1466 r.), Mazowsze (włączone w 1526 r.) oraz, włączone przed podpisaniem w 1569 r. unii lubelskiej Podlasie, część Wołynia, ziemie kijowska i bracławska. Korona dzieliła się na dwie prowincje: Wielkopolskę i Małopolskę. Prusy Książęce miały status odrębnej prowincji. W skład Litwy natomiast wchodziło osiem województw. Inflanty stanowiły wspólną własność Litwy i Korony. Województwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów dzieliły się na ziemie i okręgi zwane powiatami

RBPlRlEGHKeHg

Ilustracja pokazuje mapę gęstością zaludnienia w 16 wieku. Tereny z gęstością zaludnienia od 10 do 20 to obszar z miastami: Gdańsk, Poznań, Kalisz, Lublin, Sandomierz, Lwów, Przemyśl, Równe, Wilno. Teren z gęstością zaludnienia na poziomie poniżej 10, to obszar z miastami: Mitawa, Witebsk, Żytomierz i Kijów. Teren z gęstością zaludnienia ponad 20 to obszar z miastami: Elbląg, Toruń, Warszawa i Kraków.

Powstałe pod koniec XVI w. państwo było typowym krajem pogranicza, które czerpało z dorobku cywilizacyjnego wschodniego i zachodniego kręgu kulturowego. Wpływ na ukształtowanie się Rzeczypospolitej Obojga Narodów miała tradycja uformowanych w średniowieczu Wielkiego Księstwa Litewskiego, państwa polskiego i państwa zakonu krzyżackiego.

Niebo dla szlachty, czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów

Społeczeństwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów miało charakter stanowystan społecznystanowy. To znaczy, że dzieliło się ono na zróżnicowane prawnie grupy: duchowieństwo, szlachtę, mieszczaństwo i chłopstwo.

Górną warstwę społeczeństwa staropolskiego stanowiła szlachta. Grupa ta, choć wewnętrznie podzielona w zależności od majątku, cieszyła się przywilejem wyłącznego piastowania urzędów i posiadania ziemi. W porównaniu z innymi krajami w Rzeczypospolitej Obojga Narodów dawał się zauważyć wyższy odsetek szlachty (wedle różnych szacunków, od ok. 6 proc. do ok. 8–10 proc. społeczeństwa). Początkowo zróżnicowany pod względem narodowym stan dzięki różnorakim kontaktom o charakterze politycznym, gospodarczym i rodzinnym z czasem ulegał unifikacji. Sprzyjało jej przyjęcie wspólnej kultury, wzorców, języka i wyznania. W ten sposób zaczęła się w XVI w. kształtować wspólnota, którą określano mianem narodu politycznego.

RA8TLFziVVJDj

Ilustracja przedstawia grupę ludzi, mężczyzn i kobiety ubranych w eleganckie długie szaty. Niektórzy mają nakrycia głowy w piórami, ozdobnymi pióropuszami. Mężczyźni mają sukmany zapinane na guziki, a na nie narzucone płaszcze podszyte futrem z szerokimi, wywiniętymi kołnierzami z futra. Kobiety zdobione długie suknie.

Uprzywilejowaną pozycją cieszyło się także duchowieństwo (0,5–1 proc. społeczeństwa), jako grupa odrębna pod względem sądowym, podatkowym i politycznym. Niestety umocnienie się pozycji szlachty w społeczeństwie staropolskim nastąpiło kosztem spadku znaczenia mieszczaństwa (ok. 20 proc.) W ciągu XV–XVI w. mieszkańcy miast zostali pozbawieni m.in. prawa do nabywania ziemi i udziału w życiu politycznym. Słabe ekonomicznie miasta, zróżnicowane pod względem narodowym i wstrząsane konfliktami społecznymi, nie zdołały stworzyć jednolitej siły politycznej, która stanowiłaby konkurencję dla aktywnej i zyskującej coraz większą przewagę szlachty. Pozycję najbogatszego miasta miał Gdańsk, przez który wędrował eksport zboża na zachód.

Wraz ze wzrostem pozycji szlachty rosło uzależnienie chłopów (ok. 70 proc. społeczeństwa). Na mocy przywilejów nastąpiło ograniczenie jego wychodźstwa ze wsi, zwiększenie wymiaru pańszczyzny i mocniejsze przywiązanie do ziemi pana (przywilej piotrkowski, ustawy z lat 1518–1520). Rozwiązania te sprzyjały rozwojowi nastawionej na produkcję zboża i jego zbyt na rynkach zagranicznych szlacheckiej gospodarki folwarcznej i ugruntowało dominację szlachty na polu ekonomicznym. Kilka procent w społeczeństwie staropolskim stanowili tzw. ludzie luźni, ludzie nieposiadający majątku, ani stałego miejsca zamieszkania czy zajęcia.

Podział stanowy – choć na pewno ważny – był jednak drugorzędny względem innych podziałów. Podstawową jednostkę społeczną stanowiła rodzina, w której najwyższą władzę rodzicielską sprawował ojciec. Kobiety miały ograniczone prawa i mogły dziedziczyć majątek tylko w przypadku braku męskiego potomka. Ważną rolę wśród przedstawicieli wszystkich stanów odgrywały wspólnota sąsiedzka i poczucie przywiązania do zamieszkiwanych prowincji.

Tygiel narodów i religii

Podziały stanowe pokrywały się z podziałami narodowymi. Od czasów średniowiecza Polskę zamieszkiwali przedstawiciele różnych narodów i grup etnicznych, dominowali jednak Polacy. Zmieniło się to w 1569 r., kiedy do Korony zostały wcielone ogromne obszary zasiedlone przez ludność ruską. Jej przedstawiciele posługiwali się językiem ruskim, wyznawali religię prawosławnąprawosławieprawosławną oraz mieli inne obyczaje. Z czasem szlachta ruska zaczęła się polonizować, ale niższe warstwy – mieszkańcy wsi i miasteczek – pozostawały przy tradycji i wierze przodków. Podobne procesy zachodziły również u Litwinów. Pod koniec XVI w. szlachta i magnateria litewska mówiły przeważnie po polsku (w 1696 r. wprowadzono język polski jako urzędowy), a dawne obyczaje i kulturę zastępowały polskie wzorce kulturowe. Języka litewskiego używał tylko lud wiejski.

Struktura narodowościowa Rzeczypospolitej po unii lubelskiej

Prócz Rusinów i Litwinów na ziemiach polskich mieszkali Niemcy. W większości przybyli oni na tereny Rzeczpospolitej jeszcze w okresie średniowiecza. Zamieszkiwali w większości tereny Prus Królewskich i duże miasta Korony: Kraków, Lwów, Wilno i Poznań; posługiwali się językiem niemieckim i wyznawali protestantyzm. Pochodzenia niemieckiego był głównie patrycjat, niższe warstwy miały charakter mieszany pod względem narodowym lub były polskie.

RA8ZD0tPa89Gz1

Ilustracja składa się z czterech obrazków ułożonych w dwóch rzędach po dwa. W lewym górnym rogu mężczyzna z brodą i czapką na głowie. Ubrany jest w długi, rozpięty płaszcz, zarzucony na ramiona. W prawym górnym rogu kobieta ubrana w suknię i płaszcz. Na głowie ma nakrycie w formie czepca. W lewym dolnym rogu kobieta i mężczyzna stojący obok siebie. Kobieta jest ubrana w długą suknię z kołnierzykiem, na głowie ma coś na kształt korony. Mężczyzna ma wąsy i brodę, i jest ubrany w długi ciemny, futrzany płaszcz. Na głowie na ciemną, futrzaną, wysoką czapkę. W ręku trzyma laskę. W prawym dolnym rogu dwie kobiety i mężczyzna. Kobiety ubrane są w długie suknie, jedna ma założoną długą chustę na głowę, druga czepiec w kształcie turbanu. Mężczyzna jest ubrany w długi, czarny płaszcz i płaskie nakrycie głowy.

Dużą grupę etniczną stanowili Żydzi (ok. 5 proc.). W przeciwieństwie do większości innych krajów europejskich Rzeczpospolita była krajem, w którym wspólnota żydowska cieszyła się dużymi swobodami. Żydzi bez przeszkód mogli wyznawać swoją religię i posługiwać się własnym językiem, a podobnie jak szlachta mieli własny sejm (tzw. Waad), sejmiki i sądownictwo. Wspólnoty żydowskie rozsiane były na terenie całej Rzeczypospolitej, a najwięcej Żydów, skupionych w małych miasteczkach, zamieszkiwało województwa wschodnie.

Grupy etniczne wyodrębnione pod względem prawnym stanowili także Tatarzy, Karaimi, Szkoci, tzw. Olędrzy (osadnicy z Niderlandów) i Romowie. W miastach zaś znajdowały się dość duże skupiska Włochów i Greków, prowadzących handel ze swoimi macierzystymi krajami. Duże znaczenie gospodarcze miała mniejszość ormiańska ze względu na to, że jej przedstawiciele mieli monopol na handel ze Wschodem.

Słownik

Słowa kluczowe

Rzeczpospolita Obojga Narodów, wielonarodowość, terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów, powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ludność Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia

S. Grochowski, Wiersze i inne pisma co przebrańsze, z. 1‑2, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1859.

Relacja o stanie Polski [...] przez nuncjusza [...] Juliusza Ruggieri [...] roku 1568…, w: Relacje Nuncjuszów Apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski, t. II, Berlin – Poznań 1864.

I. Gieysztorowa, Ludność, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945, t. 1, Warszawa 1981.

Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, część II, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1981.

M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1572, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.

T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572 , PWN, Kraków 2013.