Wczesny światopogląd Jana Kochanowskiego

R1eumaTxwFpc11

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę pochylonego nad małą trumną. W trumnie spoczywa mała dziewczynka. Wygląda jakby spała. Mężczyzna całuje jej czoło i otacza rękami jej ciało.

Zrozumienie wymowy TrenówtrenTrenów Jana Kochanowskiego nie jest możliwe bez poznania światopoglądu, który widoczny jest w jego wcześniejszej twórczości. Kochanowski, zainspirowany antycznym stoicyzmem, przyjął postawę cechującą się dystansem wobec otaczającego świata oraz łagodną życzliwością, często zabarwioną humorem. Bliska była mu horacjańska zasada aequa mensaequa mensaequa mens, nawołująca do zachowania wewnętrznej harmonii oraz spokoju ducha zarówno w szczęściu, jak i nieszczęściu. Spośród darów życia najwyżej cenił wiarę w Boga, miłość, zdrowie i pogodę ducha, a także przyjaźń, czyste sumienie, patriotyzm i tolerancję.

Kochanowskiemu udało się połączyć chrześcijańską pokorę z postawą stoika. Z jego tekstów wyłania się humanistyczna koncepcja Boga i świata‑teatru, w którym ludzie występują niczym ,,łątki”łątki,,łątki”. Bóg widziany oczyma Kochanowskiego to Stwórca wybaczający i dobry, a człowiek nieustannie odczuwa pozytywne skutki jego działania. Wiara w nadprzyrodzoną opiekę nad każdym ze stworzeń była źródłem spokoju, radości, zaufania do Boskich wyroków.

Humanistyczna koncepcja człowieka

RZ6wcnTaZwZdV1

Francesco Melzi, Portret Leonarda da Vinci, ok. 1515

Choć sam termin „humanizmhumanizmhumanizm” powstał dopiero w XIX wieku, to ruch filozoficzny i kulturowy, który zrodził się na przełomie XIV i XV wieku we Włoszech, określamy mianem „humanizmu renesansowego”. Był to najważniejszy i najbardziej charakterystyczny prąd epoki, który zadecydował o cezurze wobec myśli średniowiecznej. Charakteryzował się zainteresowaniem kulturą starożytnej Grecji i Rzymu oraz antropocentryzmemantropocentryzmantropocentryzmem. W centrum renesansowej myśli humanistycznej pozostawał człowiek, jego życie materialne, ale też wartości duchowe, jak wolność, moralność czy godność.

To w obrębie tej koncepcji powstał wzorzec „człowieka renesansu” – myśliciela, osoby o rozległej wiedzy, a równocześnie artysty.

Kryzys poglądów

Na lata 70. i 80. XVI wieku przypadł schyłek myśli humanistycznej, w tym także renesansowych koncepcji życia ludzkiego. Kontrreformacja i rozbicie jedności wyznaniowej Europy spowodowały kryzys świadomości religijnej. Powstałe wówczas treny Kochanowskiego z jednej strony są lirycznym dokumentem ogromnej osobistej straty poety, z drugiej – świadectwem ogólnego kryzysu kultury renesansowej.

Jak zauważa badacz twórczości czarnoleskiego poety, Wiktor Weintraub:

Treny są świadectwem załamania zasad, których wcześniej Kochanowski był entuzjastą i zwolennikiem. Porzucił inspiracje epikurejskie, stoickie i horacjańskie, a w ich miejsce pojawił się bunt, polegający na rozrachunku poety z Bogiem. Poeta poszukiwał swojego dziecka w zaświatach należących do różnych obszarów kulturowych. Wspominał Elizjum, mitologiczną siedzibę dusz ludzi prawych, szukał w Hadesie, wreszcie zwrócił się w stronę chrześcijańskiego raju i czyśćca. Jego pytania pozostały jednak bez odpowiedzi:

Zachwianiu uległa wiara Kochanowskiego w boską dobroć, miłość i ludzką pobożność. Poeta zaczął podawać w wątpliwość wartości uznane i cenione - ład świata, stałość i logikę praw przyrody i praw moralnych, Boską opatrzność. Szczytowym punktem przedstawionego w Trenach kryzysu światopoglądu renesansowego humanisty stało się zanegowanie wartości stoickiej cnotycnotacnoty. Janusz Pelc zauważa:

Ostateczne ukojenie

W końcu Kochanowski ojciec i filozof pogodził się z cierpieniem i życiem. Słuszna okazała się zasada, że człowiek w każdej sytuacji powinien zachować mądrość oraz godność. Słowa skierowane przeciwko Bogu zaczęły pobrzmiewać tonem modlitwy, w której poeta korzy się przed Bogiem i błaga:

R1SCM7ZQg1VVl1

Obraz przedstawia młodą kobietę w długiej szacie i pelerynie. Kobieta siedzi. Trzyma na kolanach małego chłopca. W jego prawej dłoni znajduje się mały krzyż. Kobieta patrzy w górę. Nad jej głową znajduje się aureola.

Ostateczne ukojenie nie nadeszło jednak z biblijnych psalmów czy myśli starożytnych filozofów. Dała je powracająca wiara, którą zaszczepiła w poecie matka. Kobieta objawiła mu się we śnie z Urszulką na ręku, przypominając wizerunek Madonny z Dzieciątkiem. To właśnie ona upewniła Kochanowskiego, że Urszulka żyje w innym, wyższym świecie, a człowiek powinien przyjmować życie takim, jakie jest. W świetle wiary mądrość czerpana z ksiąg również zaczęła odzyskiwać swoją wartość. Jak stwierdza Janusz Pelc:

R1UEO80oETqhX

Obraz przedstawia starszego mężczyznę o gęstych włosach i brodzie. Mężczyzna ubrany jest w udrapowaną szatę. Trzyma podniesioną ku górze prawą rękę w geście błogosławieństwa.

Jan Kochanowski dokonał w Trenach syntezy wyznawanych przez siebie ideałów. Ostateczna konkluzja otrzymała postać zgodną z ideałami humanistycznej ,,miary we wszystkim”, renesansowej pasji wytrwania oraz chrześcijańskiej zasady poddawania się Bożym wyrokom.

Słownik