Jezioro Aralskie położone jest na Nizinie Turańskiej w Kazachstanie i Uzbekistanie. Jest jeziorem słonym (ok. 102 g/l zasolenia, a w niektórych częściach nawet ponad 220 g/l), reliktowym i bezodpływowym – dopływają do niego dwie rzeki: Syr‑Daria (od strony obecnego Kazachstanu) i Amu‑Daria (od strony obecnego Uzbekistanu). Jeszcze w latach 60. XX w. było czwartym co do wielkości jeziorem na Ziemi (zajmowało obszar 68 tys. km²). Co ciekawe, było to największe jezioro położone całkowicie w strefie pustyń. Obecnie jednak nie stanowi jednego, zwartego zbiornika wodnego – w jego miejscu znajduje się obecnie od 4 do 5 (w zależności od pory roku) zbiorników. Według najnowszych danych, w 2019 roku całkowita powierzchnia wszystkich fragmentów jeziora wynosiła 8,3 tys. km², czyli ok. 12% powierzchni z lat 60. XX w.

Indeks dolny Źródło danych: A. Ospanova, Kyrgyzstan Team Up To Revive Aral Sea, 17.12.2019, caspiannews.com; P. Rzymski, P. Klimaszyk, Solidarność dla Jeziora Aralskiego. Jakie są skutki największej katastrofy ekologicznej ubiegłego wieku?, 10.03.2019, polityka.pl (dostęp 15.09.2021). Indeks dolny koniec_{Źródło danych: A. Ospanova, Kyrgyzstan Team Up To Revive Aral Sea, 17.12.2019, caspiannews.com; P. Rzymski, P. Klimaszyk, Solidarność dla Jeziora Aralskiego. Jakie są skutki największej katastrofy ekologicznej ubiegłego wieku?, 10.03.2019, polityka.pl (dostęp 15.09.2021).}

Polecenie 1

Korzystając z atlasu geograficznego, omów położenie geograficzne Jeziora Aralskiego.

Omów położenie geograficzne Jeziora Aralskiego.

R7O36RrsYOPeH

(Uzupełnij).

---

RuQ6PD3hp0ocs

Dwa zdjęcia satelitarne obok siebie. Pokazują jak znacząco zmniejszyło się Jezioro Aralskie. W roku 2014 to zaledwie wąski zbiornik z wodą w zachodniej części i kilka małych zbiorników na północy byłego jeziora.

Polecenie 2

Porównaj zmiany zasięgu Jeziora Aralskiego w latach 1960–2018. Następnie, korzystając z atlasu geograficznego, odszukaj polskie nazwy prezentowanych miejscowości oraz sprawdź, jak nazywają się zaznaczone na mapie rzeki.

Porównaj zmiany zasięgu Jeziora Aralskiego w latach 1960–2018. Sprawdź, jakie rzeki zasilały i zasilają jezioro.

RxHJySnx4qkS2

(Uzupełnij).

---

R1HMrZaPsjPm6

Na mapie Kazachstanu i Uzbekistanu pokazano, jak zmieniał się zasięg Jeziora Aralskiego od roku 1960 do 2014. W roku 1960 jezioro mało kształt zbliżony do koła. Następnie z każdym rokiem zanikało. W roku 2014 to zaledwie wąski zbiornik z wodą w zachodniej części i kilka małych zbiorników na północy jeziora. Powierzchnia jeziora skurczyła się pięciokrotnie.

RxAhSqM8yNJuE

Kilka zdjęć pokazuje stan Jeziora Aralskiego od roku 2000 do 2018. W roku 2000 powierzchnia jeziora stanowiła podłużny pas w centralnej części oraz wąski pas w zachodniej części i kilka mniejszych zbiorników na północy. W latach kolejnych zbiorniki te kurczyły się. W roku 2014 zaniknął zbiornik w części centralnej. Od roku 2014 powoli w części centralnej znowu pojawił się niewielki zbiornik wodny.

Już w 1918 roku władze sowieckie zadecydowały, że na pustynnych terenach dzisiejszego Kazachstanu i Uzbekistanu powstaną ciągnące się kilometrami plantacje bawełny. Warunki termiczne na tym obszarze były sprzyjające, jednakże roczna suma opadów okazała się zbyt mała. Dlatego też w latach 30. XX w. rozpoczęła się budowa kanałów nawadniających, które były szansą na zmianę losów wielu głodujących ludzi i umocnienie pozycji gospodarczej ZSRR. Wbrew ekspertyzom dostarczanym przez ekologów w ZSRR zdecydowano się na nawadnianie obszaru pustyni Kara‑kum wodami rzek Syr‑Darii i Amu‑Darii. Na początku efekty ekonomiczne okazały się być satysfakcjonujące. Jednakże w kolejnych latach skutki tej działalności doprowadziły do powstania jednej z największych na świecie katastrof ekologicznych. Większość wody rozprowadzanej kanałami bardzo szybko parowała lub wsiąkała w glebę, zanim jeszcze dotarła do pól bawełny. Kanały nawadniające pobierały zatem tak duże ilości wody z rzek, że w porze suchej jezioro w ogóle nie było zasilane. Budowa kanałów nawadniających nie była prowadzona zgodnie z zasadami hydrologicznymi, efektem tego działania było to, iż między 30 a 70% wody pobieranej z rzek Amu‑daria oraz Syr‑daria wsiąkało w ziemię i parowało, nie dostając się do jeziora oraz upraw; według szacunków do końca lat 50 XX w. od 20 do 50 km³ wody zostało stracone w ten sposób. Bilans wodny został zaburzony w 1956 roku, kiedy zaczął wskazywać wartości ujemne; w roku 1985 osiągnął rekord, wynosząc stratę 31 km³ rocznie; obecnie stratę 1 km³/rok. Na początku lat 80. XX w. zasilanie ustało całkowicie. W efekcie z roku na rok poziom wody zmniejszał się, odległość od położonych niegdyś nad jeziorem miejscowościami zaczęła się zwiększać, rozszerzając jednocześnie pas plaży.

ROo2MSRaaDhTc

Zdjęcie przedstawia pole bawełny. Bawełna ma owoce przypominające watę.

Dzięki przekierowaniu wód rzecznych do dziś w tym rejonie osiąga się wysokie plony bawełny, ryżu, sezamu czy kukurydzy. Istnieją duże sady, winnice i ogrody warzywne. Woda prowadzona jest do miast i ośrodków przemysłowych, gdzie możliwe jest zakładanie ośrodków rekreacji.

Negatywnym skutkiem opisanych wyżej działań ZSRR jest zmniejszenie się powierzchni jeziora o ok. 90% oraz jego postępująca fragmentacja. W związku z tym zwiększyło się także zasolenie zbiornika, co w konsekwencji doprowadziło do wymarcia większości żyjących w nim gatunków ryb. Spowodowało to zanik roli rybołówstwa i przemysłu rybnego w gospodarce oraz jednoczesny wzrost bezrobocia. W suchym i gorącym klimacie sztuczne nawadnianie gleb, przy jednoczesnym stosowaniu chemizacji, doprowadziło do powstawania wykwitów solnych, co poskutkowało wzrostem zasolenia gleb i zmniejszeniem ich żyzności. Sól zaczęła osadzać się także wzdłuż wybrzeża zanikającego jeziora. Miejscowości, które leżały niegdyś nad brzegiem jeziora, przestały pełnić funkcję portową. Jedną z konsekwencji był także zanik funkcji turystycznej i żeglugowej. Zaobserwowano również zmiany w klimacie, który stał się bardziej kontynentalny (bardziej suche i gorące lata oraz mroźniejsze zimy). Częstym zjawiskiem są tam burze piaskowe i solne; sól na skutek wywiewania trafia na sąsiednie obszary, powodując zasolenie gleb i zmniejszenie ich produktywności. Na dawnym dnie jeziora obecna jest dziś pustynia Aral‑kum, która zawiera szkodliwe związki chemiczne pochodzące z testowania broni chemicznej w ośrodku wojskowym na tym obszarze (konkretnie na Wyspie Odrodzenia, która po wyschnięciu jeziora nie jest już wyspą). Wraz z wiatrem i piaskiem przenoszone są one na grunty rolne i mieszkaniowe, powodując zanieczyszczenie powietrza i wody, a co za tym idzie – zwiększenie zachorowalności (m.in. na raka, choroby dróg oddechowych i choroby układu pokarmowego) i śmiertelności niemowląt. Na terenie tym testowano także broń biologiczną, czego efektem są zakopane tam olbrzymie ilości bakterii (w tym bakterii wąglikawąglikwąglika). Stwarza to ogromne zagrożenie dla tamtejszej ludności, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę niski stan służby zdrowia w Kazachstanie i Uzbekistanie.

RcJf3uHOSbx3n

Zdjęcie przedstawia wraki dwóch statków stojące na piasku.

RgRr5McvE01n8

Zdjęcie prezentuje rozległą pustynię z niską roślinnością. Po lewej stronie zdjęcia jest skaliste wzniesienie.

Głównym projektem rewitalizacji Jeziora Aralskiego były – wspierane przez Bank Światowy – plany dotyczące podniesienia wód Jeziora PółnocnoaralskiegoJezioro PółnocnoaralskieJeziora Północnoaralskiego. Została tam wybudowana tama Kökarał (Kok‑Arał), która oddzieliła wody północnej części jeziora od części południowej. Dzięki temu poziom wód w północnej części jeziora uległ podwyższeniu, zmniejszając tym samym zasolenie. Obecnie dąży się do tego, żeby miasto Aralsk znów było miastem portowym.

Najlepszym rozwiązaniem byłaby rezygnacja z nawadniania pól bawełny i tym samym skierowanie całości wód rzek Syr‑Darii i Amu‑Darii do jeziora, jednakże władze nie rozważają tej możliwości.

R1Sm5YNUyLRyw

Dwa zdjęcia satelitarne. Tama rozdziela wody północnej części Jeziora Aralskiego, zwane Jeziorem Północnoaralskim, od znacznie większej części położonej na południe od tamy. Można zaobserwować podnoszenie się poziomu wody w Jeziorze Północnoaralskim w porównaniu stanu z roku 2005 do 2006.

Polecenie 3

Oceń, jakie zmiany w przebiegu linii brzegowej Jeziora Północnoaralskiego zaszły po realizacji planu rewitalizacji.

RUw7TEscOWehO

Ilustracja przedstawia zmianę powierzchni zbiornika w roku 2000 i 2011. W roku 2011 w porównaniu z rokiem 2000 zbiornik powiększył się w kierunku dawnej linii brzegowej jeziora.

R15tqTDzorCTO

(Uzupełnij).

---

Słownik