Wątpliwości co do istnienia odrębnego bytu pod nazwą kultury ludowej nie są obce współczesnym badaczom, choć wiążą się one z kwestionowaniem podziałów tworzących idealne typy różnych kultur.

Ludwik Stomma Polskie złudzenia narodowe

Musimy zdać sobie jasno sprawę, iż kultura stricte ludowa, acz szczerze wierzyli w nią chłopomani XIX w., a i po dziś dzień krąży po pracach licznych etnografów jej widmo pod nazwą tradycyjnej kultury ludowej, w rzeczywistości nigdy nie istniała. Podobnie jak nie istniało i nie istnieje żadne czyste wcielenie jej przeciwieństwa – „kultury elitarnej”, „światopoglądu naukowego” itp. Typy kultur przenikają się nawzajem i ich rozróżnienie ma zawsze charakter zabiegu statystycznego. W tym sensie nie można więc też mówić o „zaniku” czy „kryzysie” kultury ludowej, ale co najwyżej (bo to też trzeba wykazać – być może pozory mylą) wolno wnosić o słabnięciu w kulturze chłopów udziału pierwiastków typu ludowego.

1 Źródło: Ludwik Stomma, Polskie złudzenia narodowe, Poznań 2006, s. 57.
RcTd6vwm0Okph1
Oskar Kolberg
Źródło: domena publiczna.

Uwzględniając wątpliwości autora, powiedzmy zatem, że kultura chłopów w Polsce, w której dominują pierwiastki ludowe (w skrócie: kultura ludowa), wytworzyła się w długim okresie. W czasach feudalizmu była już względnie odrębną całością odróżniającą się od kultury mieszczańskiej czy szlacheckiej. Jej rozkwit przypada na wiek XIX, czyli na upadek feudalizmu i wchodzenie społeczności wiejskich w kapitalistyczne realia gospodarcze.

Lud

Być może kultura ludowa, jak twierdzi Ludwik Stomma, nie istnieje. Ale z drugiej strony epoka romantyzmu bezapelacyjnie przyniosła zainteresowanie ludem i jego kulturą. Kultura ludowa w przekonaniu romantyków zawierała w sobie niezmienione przez stulecia najcenniejsze treści kultury etnicznej (narodowej). Rozbudzone w tym okresie zainteresowania dotyczyły przede wszystkim ludowej kultury symbolicznej: literatury ustnej, muzyki, tańców itp., czyli folklorufolklorfolkloru. Najwybitniejszym zbieraczem wytworów symbolicznej kultury ludowej był Oskar Kolberg (1814–1890), etnografetnografiaetnograf i folklorysta, który w swym fundamentalnym dziele LudLudLud udokumentował regionalne zróżnicowanie kultury ludowej.

Odkładając na bok dyskusję związaną z wzajemnym przenikaniem się treści kulturowych, wymienić należy kilka cech odróżniających kulturę ludową od innych typów kultury konkretnego społeczeństwa.

R12h7Gr3n1ApY
Izolacja Pierwszym wymiarem tej kultury jest wymiar geograficzny: domknięcie przestrzenne do wiejskich społeczności lokalnych lub co najwyżej do granic parafii. Izolacja geograficzna wiązała się z odseparowaniem społecznym społeczności wiejskiej od społeczności miejskich i – tym samym – kultury ludowej od kultury innych grup społecznych i kultury narodowej. Konsekwencją separacji geograficznej i społecznej była izolacja świadomościowa: podział świata na wewnętrzny (wiejski, własny) i zewnętrzny. W wewnętrznym świecie obowiązywały reguły myślenia mitycznego, odporne na empiryczne argumenty. Można wskazać na jeszcze jeden wymiar izolacjonizmu. Kulturowa ludowa we współczesnym ujęciu jest całością, w której jej dziedziny: sztuka, wierzenia i wiedza ludowa są ściśle związane z pracą, organizacją życia rodzinnego i społeczności wiejskich, stanowiąc względnie izolowany mikrokosmos., Tradycjonalizm Zasadzający się na bezpośrednim, ustnym międzypokoleniowym przekazie wszystkich istotnych treści kultury ludowej: począwszy od umiejętności praktycznych związanych z wiejskim bytowaniem (prace w gospodarstwie domowym i zaspokajanie w jego obrębie większości potrzeb domowników) i podstawami egzystencji mieszkańców wsi, czyli rolnictwem, a na kulturze symbolicznej skończywszy. Z praktycznymi czynnościami w gospodarstwie rolnym, w obejściu i w domu skojarzone były elementy symboliczne należące do obrzędowości religijnej, jak i pozareligijnej. Na przykład zamawianie chorób, odczynianie uroków, przy jednoczesnym przywoływaniu odpowiednich świętych, modlitwach itp. Istotnymi cechami międzygeneracyjnego przekazu treści kultury symbolicznej były spontaniczność i ekspresja. Tekstowi ustnemu towarzyszą bowiem gesty, odpowiednia mimika twarzy oraz bezpośredni kontakt pomiędzy nadawcą a odbiorcą). Tak się właśnie odbywa słuchanie gawęd, pieśni ludowych, podań, przysłów czy zagadek., Religijność ludowa Jest nierozerwalnie związana z życiem ludności chłopskiej. Wątki religijne wplatane były w czynności wykonywane w gospodarstwie domowym (na przykład w procesie wypieku chleba obecne są wątki religijne, podobnie jak rozpoczynanie bochna chleba poprzedzone było znakiem krzyża czynionym na bochnie). Jeszcze ważniejszą funkcję pełniły w czynnościach gospodarskich (na przykład święcenie pól, święcenie zboża siewnego itp. Rok rolniczy i rok obrzędowy ma wiele elementów wspólnych: święta religijne wyznaczają czas zbierania plonów – 15 sierpnia przypada święto Matki Bożej Zielnej, na czas siewów ozimin, 8 września, przypada z kolei święto Matki Bożej Siewnej, wreszcie i rok obliczeniowy w rolnictwie datowany był na św. Marcina, czyli 11 listopada). Przejawem religijności było uczestnictwo w zbiorowych praktykach religijnych: mszach, nieszporach, odpustach. Uczestnictwo w tychże praktykach było kontrolowane przez społeczność i wpływało na ocenę osób i rodzin., Anonimowość Jest to cecha definicyjna kultury ludowej. Anonimowość twórcy wynika z faktu, że swe dzieła tworzył on dla siebie, najbliższego kręgu osób, a nie w celu upamiętnienia swojej osoby. Bez znaczenia w tego typu kulturze były materialne konsekwencje własności dzieła.

Na los kultury ludowej we współczesnym społeczeństwie polskim wpłynęło kilka czynników związanych z modernizacją wsi i rolnictwa, która jest procesem obejmującym wszystkie sfery życia jednostek i zbiorowości wiejskich.

REuAkQ79ThStg1
Blokowy schemat interaktywny. Schemat składa się z pięciu wersów i dwóch kolumn. W pierwszym wersie mamy wymienione pojęcia: wykształcenie i przekaz ustny. W drugim wersie: media i formy tradycyjne. W trzecim: konsumpcjonizm, myślenie mityczne. W czwartym: zróżnicowanej zawodowe i praca rolnika. W piątym: zanik barier między miastem a wsią i izolacja społeczności wiejskich. Opis: 1. Wykształcenie. Z pokolenia na pokolenie rosną wskaźniki wykształcenia ludności wiejskiej, a tym samym kompetencja kulturowa umożliwiająca uczestnictwo w kulturze popularnej i elitarnej czy, ogólniej rzecz ujmując, w kulturze narodowej., 2. Przekaz ustny. Traci zastosowanie. Przypomnij sobie, że cechą kultury ludowej jest bezpośredni przekaz ustny, nie do wykorzystania w kanałach komunikacji masowej., 3. Media. Media kultury masowej docierają już od dawna do społeczności wiejskich, dostarczając zuniformizowane formy rozrywki w czasie wolnym., 4. Formy tradycyjne. Przestają być atrakcyjne; przegrywają z formami rozrywki dostarczanymi przez media, zastępującymi formy wytworzone w obrębie wiejskich społeczności., 5. Konsumpcjonizm. Zbiorowości wiejskie są częścią społeczeństwa konsumpcyjnego: zabudowa obejść, wyposażenie domów, niski poziom naturalizacji spożycia czyni gospodarstwa domowe podobnymi do miejskich gospodarstw domowych., 6. Myślenie mityczne. Wątki religijne zostają wykluczone z organizacji życia codziennego; sposób organizacji poddany jest kryterium efektywności, które dominuje we współczesnej kulturze konsumpcyjnej., 7. Zróżnicowanie zawodowe. Ponad 60% wiejskich gospodarstw domowych nie jest już związanych z rolnictwem, czyli poza miejscem zamieszkania niewiele się różnią od miejskich gospodarstw domowych., 8. Praca rolnika. Zróżnicowanie zawodowe mieszkańców wsi i unowocześnienie rolnictwa zrywa powiązanie treści kulturowych z pracą rolniczą i ziemią: zmiany w produkcji rolnej i zwierzęcej powodują zanik praktyk kulturowych związanych z tym wymiarem egzystencji i zarazem zmianę stosunku do środowiska przyrodniczego., 9. Zanik barier między miastem a wsią. Zmniejszają się bariery dla mieszkańców wsi w dostępie do popularnej kultury „miejskiej”, która została umasowiona., 10. Izolacja społeczności wiejskiej. Społeczności wiejskie tracą swój izolowany charakter: bariery geograficzne tracą na znaczeniu, a bariery społeczne „rozpływają” się w zunifikowanej formie masowej kultury konsumpcyjnej.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wymienione czynniki sprawiają, że kultura określana kulturą chłopską, czyli kulturą ludową przestaje organizować życie codzienne mieszkańców wsi. Kody tej kultury są w coraz większym stopniu niezrozumiałe dla użytkowników gospodarstw rolnych (nie mówiąc o innych mieszkańcach wsi niezwiązanych z rolnictwem). Elementy kultury ludowej, nawet jeśli są obecne w życiu mieszkańców, najczęściej są pozbawione treści symbolicznych, na przykład święcenie pól mające uchronić przed przyrodniczymi kataklizmami czy święcenie obejść gospodarskich chroniące przed pożarami.

RFN7Tyvrio4Eo
Typowy bukiet ziół święcony na 15 sierpnia jest obecnie bukietem kwiatów, mało kto zastanawia się, jakie zioła winny być w bukiecie i do czego mogą służyć już po poświęceniu.
Źródło: domena publiczna.
bg‑azure

Jak zatem funkcjonuje kultura ludowa? Pomyśl o Cepelii.

R11mc98WV88xD
Cepelia to polskie przedsiębiorstwo handlowe z kilkudziesięcioletnią tradycją, które zajmuje się sprzedażą (także eksportem) wyrobów sztuki ludowej oraz rękodzieła ludowego i artystycznego. Czy twoim zdaniem jej istnienie świadczy o tym, że kultura ludowa we współczesnym społeczeństwie polskim ma się dobrze? Rozważ to, analizując sposób funkcjonowania tej kultury we współczesnej kulturze masowej.
Źródło: Pomeranian, licencja: CC BY-SA 4.0.

Słownik

etnografia
etnografia

dyscyplina naukowa zajmująca się całościowym opisem i analizą kultur ludowych, społeczności i grup etnicznych

folklor
folklor

symboliczno‑artystyczna dziedzina kultury ludowej

folklorystyka
folklorystyka

samodzielna dyscyplina naukowa, której przedmiotem są zwyczaje, obrzędy i wierzenia wraz z kulturą artystyczną obejmującą literaturę ustną, muzykę, taniec i inne treści symbolicznej kultury ludowej

folkloryzm
folkloryzm

przenoszenie, adaptacja elementów kultury ludowej do obszaru kultury elitarnej, popularnej, przez twórców niezwiązanych z kulturą ludową; zespoły muzyczne, malarstwo, muzyka poważna itp.

ludoznawstwo
ludoznawstwo

amatorskie badania folkloru i kultury ludowej; zbieranie, porządkowanie, systematyzacja zebranych w terenie materiałów źródłowych