Przeczytaj
Ruchy epejrogeniczne, inaczej zwane lądotwórczymi, są głównie powodowane powolnym, wielkoskalowym przemieszczaniem się magmy pod skorupą ziemską. Na ogół nie wywołują większych deformacji warstw skalnych. Efektem epejrogenezy są np. tak wielkie struktury geologiczne, jak tarcze i baseny sedymentacyjne. Epejrogeneza prowadzi do zmiany zasięgów mórz, przy czym ruchy wypiętrzające powodują regresjęregresję, a ruchy obniżające – transgresję morzatransgresję morza; dlatego ruchy wypiętrzające bywają nazywane ruchami lądotwórczymi, natomiast ruchy obniżające – ruchami talasogenicznymi; wg przeważających poglądów ruchy epejrogeniczne są wywołane zaburzeniami izostazjiizostazji bądź zmianami gęstości i objętości materiału skalnego w wyniku zmian termodynamicznych (temperatury, ciśnienia), zachodzących w dolnej części skorupy ziemskiej i w górnym płaszczu Ziemi. Ruchy te odbywają się też współcześnie; szczególnie wyraźnie zaznaczają się na obszarach zlodowacenia plejstoceńskiego, które od czasu stopnienia lądolodu stale się podnoszą, np. centralna część Skandynawii podniosła się o ponad 250 m, tarcza kanadyjska – o ok. 270 m. Do głównych przyczyn tych ruchów zaliczamy również:
przemieszczanie się od wewnątrz na litosferę magmy wywołane prądami konwekcyjnymi,
naprężenia związane ze ściskaniem płyt w strefach ich kolizji,
przemiany materii na granicy litosfery i astenosfery.
Ruchy wahadłowe to ruchy, które zachodzą w dłuższym okresie czasu, gdzie zaobserwować można występowanie naprzemiennie ruchów obniżających oraz epejrogenicznych.
Jednostajne wypiętrzanie umożliwia zachowanie pierwotnego, poziomego układu warstw skalnych a teren o takim ułożeniu warstw posiada budowę płytową. Przykładem obszaru o takiej budowie jest platforma wschodnioeuropejska, która zajmuje większość obszarów Rosji, Białorusi i Ukrainy.
Gdy następuje silniejsze wypiętrzanie z jednej strony, powstaje monoklina. Utworzona jest przez warstwy nachylone łagodnie w jednym kierunku.
Zasięg przestrzenny ruchów pionowych litosfery jest ogromny. Podniesieniu mogą podlegać tereny nawet o szerokości kilkuset kilometrów. Najczęściej brak jest wyraźnych granic obszarów poddanych wydźwignięciu lub ugięciu, jednak lokalnie ugięciom towarzyszą uskoki normalne. Takie ruchy określamy jako wielkopromienne, które zwane są także diktyogenicznymi – związane są z podskorupowym przemieszczaniem się magmy lub z bocznymi naciskami.
Przyczyny ruchów wielkopromiennych nie są dobrze poznane. Uznaje się, że część z nich jest związana ze zjawiskami termicznymi w litosferze, szczególnie z anomaliami termicznymi w jej spąguspągu. Istnienie pióropusza gorącego materiału z płaszcza Ziemi powoduje nadtopienie litosfery, a w rezultacie zastąpienie jej materiałem o mniejszej gęstości. Zgodnie z zasadami izostazjiizostazji prowadzi to do wydźwignięcia terenu połączonego z wulkanizmem. Kolejnym następstwem jest pękanie skorupy ziemskiej i tworzenie się rowów tektonicznych. Szacuje się, że system rowów wschodnioafrykańskich powstał w wyniku ruchów wielkopromiennych.
Kolejna hipoteza opiera się na zmianach objętościowych w spągu litosfery, które spowodowane są bezpośrednio zmianami gęstości, wywołanymi przez nieznaczne zmiany temperatury na dużych głębokościach. Hipoteza ta lepiej objaśnia podniesienie epejrogeniczne, które nie jest połączone z wulkanizmem.
Ostatnia hipoteza powstawania ruchów wielkopromiennych odwołuje się do izostazji. Kładzie nacisk na efekty długotrwałego niszczenia powierzchni lądów. W jego wyniku powstają grube serie osadowe powodujące obciążenie litosfery oraz jej ugięcie, podczas gdy obszary denudowane stają się lżejsze i ulegają dźwiganiu.
O istnieniu ruchów wielkopromiennych (w tym także i epejrogenicznych) świadczą powstałe słabo widoczne formy tektoniczne – łagodne fałdy i uskoki, niektóre słabe trzęsienia ziemi oraz różne inne fakty, np.: różna wysokość nad poziomem morza równowiekowych teras morskich, transgresje i regresje płytkich mórz epikontynentalnych, znaczna odległość od linii brzegowej starych osad rybackich, grubość raf koralowych, różna wysokość starych, równowiekowych powierzchni zrównania w obrębie kontynentów. Można te informacje sklasyfikować jako dowody ruchów wielkopromiennych.
Efekty ruchów wielkopromiennych są szczególnie widoczne w Afryce, gdzie występuje kilka ogromnych kotlin, czyli niecek tektonicznych, m.in. Kotlina Kongo, Kotlina Kalahari, Kotlina Środkowego Nigru. Rozdzielają je obszary wyżynne np. Ahaggar, Wyżyna Dżos, Lunda.
Współcześnie ruchy obniżające mają miejsce między innymi na wybrzeżu Holandii oraz w okolicach Zatoki Gdańskiej. Ruchy wznoszące rejestrowane są na przykład we Włoszech, w pobliżu Zatoki Neapolitańskiej. Ich występowania potwierdzają tylko bardzo dokładne pomiary geodezyjne, satelitarne oraz GPS. Ruchy pionowe zachodzą również na terenie Polski z prędkością 0,5–1 mm rocznie. Z kolei np. wybrzeże Szkocji podnosi się o 4 mm na rok.
Słownik
proces wynoszenia lub obniżania skorupy ziemskiej w wyniku działania sił dążących do grawitacyjnej równowagi na granicy pomiędzy litosferą a astenosferą
wycofanie się morza z poprzednio zalanych terenów
dolna powierzchnia warstwy skalnej
stopniowe zalewanie powierzchni lądu przez morze
ruchy pionowe dążące do stopniowego obniżenia terenu i przekształcenia go w dno oceaniczne; doprowadzają do transgresji morskiej