Ruchy epejrogeniczne, inaczej zwane lądotwórczymi, są głównie powodowane powolnym, wielkoskalowym przemieszczaniem się magmy pod skorupą ziemską. Na ogół nie wywołują większych deformacji warstw skalnych. Efektem epejrogenezy są np. tak wielkie struktury geologiczne, jak tarcze i baseny sedymentacyjne. Epejrogeneza prowadzi do zmiany zasięgów mórz, przy czym ruchy wypiętrzające powodują regresjęregresja morzaregresję, a ruchy obniżające – transgresję morzaruchy talasogenicznetransgresję morza; dlatego ruchy wypiętrzające bywają nazywane ruchami lądotwórczymi, natomiast ruchy obniżające – ruchami talasogenicznymi; wg przeważających poglądów ruchy epejrogeniczne są wywołane zaburzeniami izostazjiizostazjaizostazji bądź zmianami gęstości i objętości materiału skalnego w wyniku zmian termodynamicznych (temperatury, ciśnienia), zachodzących w dolnej części skorupy ziemskiej i w górnym płaszczu Ziemi. Ruchy te odbywają się też współcześnie; szczególnie wyraźnie zaznaczają się na obszarach zlodowacenia plejstoceńskiego, które od czasu stopnienia lądolodu stale się podnoszą, np. centralna część Skandynawii podniosła się o ponad 250 m, tarcza kanadyjska – o ok. 270 m. Do głównych przyczyn tych ruchów zaliczamy również:

• przemieszczanie się od wewnątrz na litosferę magmy wywołane prądami konwekcyjnymi,

• naprężenia związane ze ściskaniem płyt w strefach ich kolizji,

• przemiany materii na granicy litosfery i astenosfery.

Ruchy wahadłowe to ruchy, które zachodzą w dłuższym okresie czasu, gdzie zaobserwować można występowanie naprzemiennie ruchów obniżających oraz epejrogenicznych.

Jednostajne wypiętrzanie umożliwia zachowanie pierwotnego, poziomego układu warstw skalnych a teren o takim ułożeniu warstw posiada budowę płytową. Przykładem obszaru o takiej budowie jest platforma wschodnioeuropejska, która zajmuje większość obszarów Rosji, Białorusi i Ukrainy.

R1uOwtDhp11jH

Na ilustracji prostopadłościenny wycinek - schemat budowy płytowej gleby. Na wierzchu przekroju znajduje się twór przypominający piasek z licznymi pofałdowaniami. Pierwsza warstwa pod powierzchnią to zaznaczone czarnymi punktami na żółtym tle utwory trzeciorzędowe. Kolejna warstwa to oznaczone poziomymi paskami na żółtym tle utwory kredowe. Pod spodem znajdują się jasnoniebieskie cegiełki ułożone warstwowo - utwory jurajskie. Pod nimi zaznaczono na różowo utwory triasowe; kolejna warstwa to utwory permskie oznaczone na czerwono, a pod nimi następna warstwa utworów perskich oznaczone na szaro. Pomiędzy utworami triasowymi a perskimi znajduje się strop, a pomiędzy dwoma warstwami utworów perskich tzw. sprąg.

Gdy następuje silniejsze wypiętrzanie z jednej strony, powstaje monoklina. Utworzona jest przez warstwy nachylone łagodnie w jednym kierunku.

R1VEJhGCPtINB

Na ilustracji prostopadłościenny wycinek - schemat monokliny tworzącej zespół warstw skalnych nachylonych w jednym kierunku na dużej przestrzeni. Widoczne są na niej warstwy skał w różnych odcieniach brązowego i beżowego. Na bocznych ścianach schematu są oznaczone linie poziome. Oddzielają one od siebie poszczególne warstwy skalne. Linie oddzielające warstwy skalne początkowo są równoległe do powierzchni ziemi, następnie kierują się ukośnie ku dole w postaci łuków.

Zasięg przestrzenny ruchów pionowych litosfery jest ogromny. Podniesieniu mogą podlegać tereny nawet o szerokości kilkuset kilometrów. Najczęściej brak jest wyraźnych granic obszarów poddanych wydźwignięciu lub ugięciu, jednak lokalnie ugięciom towarzyszą uskoki normalne. Takie ruchy określamy jako wielkopromienne, które zwane są także diktyogenicznymi – związane są z podskorupowym przemieszczaniem się magmy lub z bocznymi naciskami.

Przyczyny ruchów wielkopromiennych nie są dobrze poznane. Uznaje się, że część z nich jest związana ze zjawiskami termicznymi w litosferze, szczególnie z anomaliami termicznymi w jej spąguspągspągu. Istnienie pióropusza gorącego materiału z płaszcza Ziemi powoduje nadtopienie litosfery, a w rezultacie zastąpienie jej materiałem o mniejszej gęstości. Zgodnie z zasadami izostazjiizostazjaizostazji prowadzi to do wydźwignięcia terenu połączonego z wulkanizmem. Kolejnym następstwem  jest pękanie skorupy ziemskiej i tworzenie się rowów tektonicznych. Szacuje się, że system rowów wschodnioafrykańskich powstał w wyniku ruchów wielkopromiennych.

Rko8rwd6Itx2S

Przedstawiony jest schemat tektonicznych ruchów wielkopromieniowych jako efekt zastępowani skał skorupy ziemskiej skałami płaszcza. Składa się on z trzech obrazków. Na nich widoczny jest przekrój ziemi. Przekrój składa się z trzech poziomych linii, pomiędzy nimi znajdują się trzy obszary. Poczynając od góry jest to: skorupa, górny płaszcz oraz astenosfera. Skorupa i górny płaszcz wchodzą w skład litosfery. W astenosferze zachodzą anomalie termiczne. Są one zobrazowane w postaci półokrągłego kształtu. Od niego do góry odchodzą dwie pionowe strzałki. Oznaczają one, że anomalie wypiętrzają się. Na drugim rysunku obszar oznaczający anomalie się wypiętrzył powyżej astenosferę. Nad przedstawieniem anomalii nadal są widoczne pionowe dwie kreski do góry. Znaczą rozprzestrzenianie się ich ku górze. Teren w przeciwieństwie do pierwszej fotografii jest zaokrąglony do góry. Na powierzchni ziemi widoczne są dwa wulkany. Oznacza to, że zachodzi tam działalność wulkaniczna. Obok wulkanów przedstawiona jest pionowa strzałka do góry z napisem wypiętrzanie. Na trzeciej ilustracji strefa anomalii termicznych ma duży zasięg. Sięga on do granicy górnego płaszcza ze skorupą. Nad szczytem anomalii termicznych jest napis rozciąganie oraz od niego dwie poziome strzałki na boki. Oznaczają one rozciąganie terenu. Na powierzchni ziemi widoczne jest wgłębienie. Podpisane jest jako strefa ryftowa.

Kolejna hipoteza opiera się na zmianach objętościowych w spągu litosfery, które spowodowane są bezpośrednio zmianami gęstości, wywołanymi przez nieznaczne zmiany temperatury na dużych głębokościach. Hipoteza ta lepiej objaśnia podniesienie epejrogeniczne, które nie jest połączone z wulkanizmem.

Ostatnia hipoteza powstawania ruchów wielkopromiennych odwołuje się do izostazji. Kładzie nacisk na efekty długotrwałego niszczenia powierzchni lądów. W jego wyniku powstają grube serie osadowe powodujące obciążenie litosfery oraz jej ugięcie, podczas gdy obszary denudowane stają się lżejsze i ulegają dźwiganiu.

O istnieniu ruchów wielkopromiennych (w tym także i epejrogenicznych) świadczą powstałe słabo widoczne formy tektoniczne – łagodne fałdy i uskoki, niektóre słabe trzęsienia ziemi oraz różne inne fakty, np.: różna wysokość nad poziomem morza równowiekowych teras morskich, transgresje i regresje płytkich mórz epikontynentalnych, znaczna odległość od linii brzegowej starych osad rybackich, grubość raf koralowych, różna wysokość starych, równowiekowych powierzchni zrównania w obrębie kontynentów. Można te informacje sklasyfikować jako dowody ruchów wielkopromiennych.

R1O54AeVv3c4u

Mapa przedstawiająca zatokę Zuiderzee oraz jej najbliższe okolice. Zatoka jest umieszczona pomiędzy lądami. W górnej części ląd łączy się z pełnym morzem oznaczonym kolorem jasnoniebieskim; z kolei wody zatoki są kolorem ciemnoniebieskim. W zatoce przy jej prawym brzegu znajduje się wyspa. Czerwoną linią oznaczone są drogi. Są one poprowadzone zarówno po lądzie i przecinają zatokę.

Efekty ruchów wielkopromiennych są szczególnie widoczne w Afryce, gdzie występuje kilka ogromnych kotlin, czyli niecek tektonicznych, m.in. Kotlina Kongo, Kotlina Kalahari, Kotlina Środkowego Nigru. Rozdzielają je obszary wyżynne np. Ahaggar, Wyżyna Dżos, Lunda.

Współcześnie ruchy obniżające mają miejsce między innymi na wybrzeżu Holandii oraz w okolicach Zatoki Gdańskiej. Ruchy wznoszące rejestrowane są na przykład we Włoszech, w pobliżu Zatoki Neapolitańskiej. Ich występowania potwierdzają tylko bardzo dokładne pomiary geodezyjne, satelitarne oraz GPS. Ruchy pionowe zachodzą również na terenie Polski z prędkością 0,5–1 mm rocznie. Z kolei np. wybrzeże Szkocji podnosi się o 4 mm na rok.

RaBjgrdNGqN2m

Przedstawiona jest mapa Polski, na której powierzchni znajdują się liczne plamy. Kolor ciemnoniebieski oznacza obszary o tendencji do podnoszenia, kolor brązowy tendencje do obniżania oraz kolor jasnoniebieski obszary stabilne. Kolorem ciemnoniebieskim oznaczone są znaczne obszary na południu Polski, w tym Karpaty, jak również część obszarów w północnej, wschodniej i zachodniej Polsce. Kolorem brązowym jest oznaczone wiele obszarów w południowej Polsce. Większość kraju jest oznaczone na jasnoniebiesko.

Słownik