Geneza i funkcjonowanie folwarku pańszczyźnianego

Pod koniec średniowiecza realna wartość dochodów szlachty, czerpanych głównie z czynszówczynszczynszów chłopskich, zaczęła się obniżać. Było to następstwem inflacyjnego spadku wartości pieniądza oraz postępującym rozdrobnieniem majątków szlacheckich. Jednocześnie zwiększały się koszty utrzymania związane ze stylem życia szlachty. Zmierzając do podwyższenia swych dochodów, szlachta przystąpiła do bardziej aktywnego udziału w życiu ekonomicznym.

Czynnikiem sprzyjającym aktywizacji gospodarczej szlachty było pojawienie się dogodnych warunków sprzedaży produktów rolniczych. Dobra koniunktura w rolnictwie związana była z rozwojem miast w Polsce. Wzrastająca liczba ludności żyjącej z zawodów pozarolniczych powodowała wzrost zapotrzebowania na zboże. Już w końcu średniowiecza każde miasto było ośrodkiem rynku lokalnego.

Ogromny wpływ na rozwój folwarku szlacheckiego wywarła rewolucja cen, która nastąpiła w Europie Zachodniej w XVI w. Polegała ona na gwałtownym wzroście cen. Najszybciej rosły ceny produktów rolniczych, nieco wolniej wyrobów przemysłowych. Rozwój produkcji przemysłowej w Europie Zachodniej i zwiększanie się liczby ludności zatrudnionej w tym sektorze gospodarki wywoływały wzrost zapotrzebowania na polskie zboże. Handel z tymi rejonami stał się możliwy dzięki odzyskaniu przez Polskę w 1466 r. Gdańska.

Indeks górny Opracowanie własne.  Indeks górny koniec^{Opracowanie własne.} 

Indeks górny Opracowanie własne. Indeks górny koniec^{Opracowanie własne.}

Bardzo ważną przesłanką rozwoju folwarku pańszczyźnianego była coraz silniejsza, w miarę rozwoju parlamentaryzmu i wzrostu znaczenia sejmu walnego, pozycja polityczna szlachty.

Uaktywnienie się gospodarcze szlachty polegało na zakładaniu folwarkówfolwarkfolwarków, czyli dużych gospodarstw rolnych, produkujących na sprzedaż. Ze względu na spadek wartości czynszów szlachta coraz częściej rezygnowała z tej formy renty feudalnejrenta feudalnarenty feudalnej, zamieniając ją na rentę odrobkową, nazywaną potocznie pańszczyznąpańszczyznapańszczyzną. Chłopi, zamiast płacić czynsz, wykonywali w ramach pańszczyzny prace polowe w folwarku - stąd nazwa gospodarki folwarczno‑pańszczyźnianej. Zyski płynące z folwarków wkrótce zaczęły wielokrotnie przewyższać dochody z czynszów, co spowodowało ich szybki rozwój.

R1LBxF0zgNZD21

Zdjęcie przedstawia budynek XII‑wiecznego spichlerza w Kazimierzy Dolnym. Jest to dwupiętrowy budynek ze spadzistym dachem zbudowany w duchu północnego manieryzmu, charakteryzujący się ozdobnym frontem.

W poprzednich wiekach gospodarstwo własne pana feudalnego (tzw. rezerwa pańska) było bardzo małe i służyło zaspokajaniu potrzeb domowników. W celu powiększenia ich do rozmiarów gwarantujących duże zyski szlachta zagospodarowywała nieużytki, zajmowała działki opuszczone przez chłopów, wykupywała folwarki sołtysów. Czasem pomniejszała gospodarstwa kmieci lub przenosiła ich na grunty gorszej jakości.

Na obszarach silnie zurbanizowanych, gwarantujących zbyt zboża na rynku lokalnym, rozwijały się folwarki autonomiczne. W pobliżu spławnych rzek, którymi można było transportować zboże do portów morskich, rozwijały się folwarki ekspansjonistyczne, czyli specjalizujące się w produkcji na eksport. Zdecydowaną przewagę miały folwarki autonomiczne – na eksport szło zaledwie 25–30 proc. globalnej produkcji przeznaczonej na sprzedaż.

RXXd0iE2UOy3I

Drzeworyt prezentuje życie na wsi, gdzie właściciele ziemscy nakazywali chłopom wykonywanie prac rolnych, ogrodniczych i związanych z pielęgnacją ptactwa domowego, krów, świń. Rycina ukazuje właściciela majątku nakazującego chłopu pracę w ogrodzie oraz właścicielkę wydającą polecenia dwóm chłopkom zajmującym się zwierzętami gospodarskimi.

Ziemie folwarczne uprawiane były przez chłopów w zamian za prawo użytkowania ziemi, której właścicielem był szlachcic. Z drugiej strony ograniczała wyzysk chłopów, ponieważ pan nie mógł dopuścić do takiego zubożenia gospodarstw kmiecych, że nie byłyby w stanie utrzymać zwierząt pociągowych.

Skutki gospodarcze i społeczne rozpowszechnienia się folwarku pańszczyźnianego

Wprowadzenie folwarku było ważnym impulsem przyśpieszającym rozwój gospodarczy kraju. W okresie rozkwitu gospodarki folwarczno‑pańszczyźnianej wzrosła ogólna powierzchnia pól uprawnych. Wzmożony eksport zbóż spowodował dodatni bilans handlowy z krajami Europy Zachodniej i zwiększył polski udział w handlu międzynarodowym. Eksport zboża z Polski wzrósł średnio z około 30 tys. ton rocznie na początku XVI w. do około 80 tys. w połowie stulecia i około 130‑150 tys. na początku XVII w.

Rozwój gospodarki folwarczno‑pańszczyźnianej pogorszył prawne położenie chłopów. Zaostrzeniu uległo poddaństwopoddaństwopoddaństwo, obejmujące trzy formy zależności chłopa od pana: gruntową, sądową i osobistą. Najpoważniejszym aspektem poddaństwa osobistego było ograniczenie swobody wyboru miejsca zamieszkania – statuty piotrkowskie praktycznie przywiązywały chłopa do ziemi. Poddaństwo sądowe, związane z patrymonialnym sądownictwem pana feudalnego, uległo zaostrzeniu na skutek decyzji Zygmunta Starego o nieingerowaniu w spory między panem a jego chłopem. Systematycznie zwiększał się wymiar pańszczyzny. W średniowieczu było to kilka–kilkanaście dni w roku. Ustawy sejmów bydgoskiego (1520 r.) i toruńskiego (1521 r.) wprowadziły obowiązek pańszczyzny tygodniowej. W połowie XVI w. wymiar pańszczyzny wzrósł do 3 dni w tygodniu z 1 łanu. Chłopi często wywiązywali się z tego obowiązku wysyłając do pracy najętych parobków.

R1Teda48CqX5e1

Drzeworyt przedstawia zagrodę, a w niej sad i warzywnik. Widać krzątających się wśród drzew i grządek chłopów i chłopki.

Wykonywana przez chłopów renta odrobkowa przyjmowała dwie formy: pańszczyzny sprzężajnej, wykonywanej przez chłopa z użyciem własnego zaprzęgu, oraz pieszej. Taka organizacja dawała szlachcie dodatkowe oszczędności – folwark nie potrzebował własnych zwierząt pociągowych i narzędzi rolniczych. Właśnie z tego powodu szlachta dbała o to, żeby dochodowość gospodarstw chłopskich nie spadła poniżej poziomu umożliwiającego im utrzymanie zwierząt pociągowych i zakupu niezbędnych narzędzi rolniczych.

RzSprisRZIEPv

Obraz przedstawia czterech chłopów i jedną chłopkę. Sposób ubierania się chłopów przypominał strój szlachecki. Mężczyźni zakładali na spód koszulę i luźne spodnie, a na wierzch, jako ubiór zewnętrzny, kaftan przypominający krojem żupan. Kobiety nosiły dwuczęściowe stroje, złożone z koszuli i długiej spódnicy. Na koszulę nakładany był niby gorset. Buty dla chłopstwa były luksusem - na co dzień chodziło się boso lub w słomianych łapciach domowej roboty.

Ludność wiejska ulegała wyraźnemu rozwarstwieniu. Źródła z drugiej połowy XVI w. wymieniają trzy podstawowe typy gospodarstw chłopskich: kmiece (pełnołanowe), półkmiece (półłanowe) i zagrodnicze (średnio ćwierćłanowe). Wielkość łanu była zróżnicowana – np. w Małopolsce wynosił 23–28 ha, a na Mazowszu 16,8–17 ha. Na wsi mieszkali też dysponujący zaledwie przydomowym ogródkiem chałupnicy i bezrolni komornicy. Poza ludnością utrzymującą się tylko z rolnictwa ziemię posiadali rzemieślnicy wiejscy. Należeli do nich młynarze, kowale, szewcy i cieśle.

Ekspansja gospodarcza szlachty negatywnie odbiła się na rozwoju miast. Szlachta widziała w mieszczaństwie rywala gospodarczego i sojusznika króla w jego dążeniu do wzmocnienia władzy monarszej, dlatego powstała polityka eliminacji mieszczan z wszystkich dziedzin życia politycznego i gospodarczego. Katastrofalna dla mieszczaństwa była konstytucja z 1565 r., która zakazywała kupcom polskim wywożenia towarów krajowych za granicę. Dodatkowym ograniczeniem było również to, że tylko kupiec obcy miał odtąd prawo przywozić towary zagraniczne.

W XVI w. podniósł się poziom polskiego rolnictwa – pod względem wydajności dorównywał krajom zachodnioeuropejskim. Panującym systemem uprawy roli była trójpolówka. Zakładała ona, że pole dzielono na trzy części (stąd nazwa) i każdego roku obsiewano dwie z nich, trzeciej pozwalając na odpoczynek - zwykle zamieniano ją na pastwisko. Na uprawianych ziemiach jedną część przeznaczano jesienią na zboże ozime, drugą - na zboże jare wysiewane na wiosnę (patrz grafiki poniżej).

Rtfeg94WnytqP

Obraz przedstawia schemat trójpolówki. W prostokąt wpisanych jest dziewięć innych prostokątów, po trzy w każdym wersie i rzędzie. Wers pierwszy dotyczy pierwszego roku upraw, wers drugi – drugiego roku upraw, wers trzeci – trzeciego roku. Kolumny opisują po kolei: pierwsza kolumna – pierwsza część pola, druga kolumna – druga część pola, trzecia kolumna – trzecia część pola. W pierwszym roku upraw, w pierwszej części pola sadzona zboża ozime, w drugiej części – zboża jare, trzecia pozostała nieuprawiana (ugór). W drugim roku upraw, w pierwszej części nic nie uprawiano (ugór), w drugiej części – zboża ozime, w trzeciej części uprawiano zboża jare. W trzecim roku upraw, w pierwszej części uprawiano zboża jare, w drugiej części nic nie uprawiano (ugór), w trzeciej części uprawiano zboża ozime.

Rbz2RpD5rbl5A

Obraz prezentujący podział ziem pod trójpolówkę we wsi przez środek której przebiegała droga. Podziału pół nie stanowiła w tym wypadku droga, bowiem po obu jej stronach było: pole jare, pole ozime i ugór, czyli podział przebiegał w poprzek drogi, a nie wzdłuż niej.

Głównym narzędziem uprawy roli był drewniany pług koleśny z odkładnicą i żelaznym lemieszem. Na obszarach wschodnich stosowano sochy. W powszechnym użyciu były drewniane brony. Do zbiorów zbóż używano sierpa, a do koszenia trawy kosy.

RCDEvEka5Mpbr1

Obraz przedstawia dwukołowy wózek z kabłąkiem z poprzeczką o regulowanej wysokości, na którym wspiera się grządziel pługa i radło.

Na mapie gospodarczej Polski wyodrębniły się tereny wyspecjalizowane w produkcji określonego towaru. Cała północno‑zachodnia Polska to region zbożowy. Natomiast na ziemiach leżących między Dniestrem a Prypecią przede wszystkim hodowano woły, które następnie przepędzane były na Śląsk. W tym rejonie najczęściej panowała gospodarka czynszowa. Na Litwie szeroko eksploatowano lasy. Do głównych towarów eksportowych należały drewno, półfabrykaty drzewne, miód i wosk. Małopolska rozwinęła wydobycie soli oraz górnictwo i hutnictwo metali.

Słownik

Słowa kluczowe

pańszczyzna, folwark, feudalizm, gospodarka folwarczna, chłopi

Bibliografia

Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.

Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648). Wielka historia Polski. Tom 4, Kraków 2000.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.

Morawski W., Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010.

Topolski J., Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501‑1795). Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, tom II, Poznań 1999 r.

Cios S., Ryby i rybactwo w dawnym  Gdańsku, „Mówią Wieki” wydanie specjalne 3/2013, Gdańsk – miasto wielkiej historii.

Janik M., Czy gospodarka Rzeczypospolitej Obojga Narodów kończyła się na folwarku pańszczyźnianym?, „Mówią Wieki” 9/2016.

Mączak A., Gdy czerwiec polski barwił Europę, „Mówią Wieki”

Targowski M., Olędrzy i menonici nad Dolną Wisłą, „Mówią Wieki” 11/2014.

Wyczański A. Folwark szlachecki, „Mówią Wieki”10/1964.