Woda to bardzo różnorodne środowisko życia. O jego jakości decydują następujące czynniki:

• zawartość tlenu – jeżeli zawartość tlenu w wodzie spadnie poniżej minimalnych wymagań (np. 3 mg/l dla łososiowatych, 1 mg/l dla karpiowatych), ryby bardzo szybko giną;

• temperatura – zmienia się wolno i jest inna na różnych szerokościach geograficznych; każdy gatunek ryb najlepiej funkcjonuje w określonym, charakterystycznym dla siebie zakresie temperatur (np. pstrągi preferują wodę zimną, a karpie wolą wyższe temperatury); temperatura wody wpływa również na przebieg tarła;

• gęstość – duża gęstość wody pozwala swobodnie unosić się w niej małym organizmom, ale duże organizmy muszą pokonać jej opór;

• odczyn pH wody – powinien być zbliżony do obojętnego (pH = 7);

• zawartość związków mineralnych – wody słodkie zawierają znacznie mniej rozpuszczonych związków mineralnych niż wody słone.

Czynniki te wpływają na różnorodność i rozmiary gatunków wodnych, dlatego życie w wodzie wymaga wielu przystosowań. Należą do nich:

• opływowy kształt ciała ułatwiający przemieszczanie się;

• skóra pokryta łuskami i śluzem zmniejszająca opór wody podczas pływania;

• ciemny grzebień, dzięki któremu ryby są mniej widoczne na tle dna, i jasny brzuch, dzięki któremu są one mniej widoczne na tle powierzchni wody;

• sztywne połączenie głowy z kręgosłupem pozwalające pokonać opór wody bez uszkodzeń;

• płetwa grzbietowa i odbytowa utrzymujące równowagę, płetwy piersiowe zmieniające kierunek ruchu i płetwy brzuszne utrzymujące wybraną pozycję ciała;

• płetwa ogonowa i silnie umięśniony ogon, będące głównym napędem podczas pływania;

• pęcherz pławny pozwalający na regulację głębokości zanurzenia;

• skrzela, w których zachodzi wymiana gazowa, obmywane wodą dzięki rytmicznym ruchom pokryw skrzelowych;

• osmoregulacja umożliwiająca utrzymanie odpowiedniego ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych;

• linia naboczna pozwalająca na odbiór najdrobniejszych ruchów wody i doskonałą orientację w środowisku.

Ciało ryby składa się z głowy, tułowia i ogona. Brak wyodrębnionej szyi. Typowa sylwetka ryby jest opływowa i lekko spłaszczona bocznie. Przy nieruchomej głowie taki kształt ciała zapewnia maksymalną szybkość i sterowność w środowisku wodnym.

Radiacja ryb doprowadziła do powstania gatunków o bardzo zróżnicowanych kształtach, czego przykładem są kuliste najeżki (Diodontidae) i spłaszczone, żyjące przydennie flądry (Pleuronectidae). Gatunki szybko pływające mają kształt wrzecionowaty lub torpedowaty.

Kształt ciała ryby zależy m.in. od miejsca, w którym żyje. W zbiornikach wodnych z dużą ilością roślin ciało ryb jest silnie spłaszczone bocznie, co znacznie ułatwia im poruszanie się. Tego rodzaju przystosowanie występuje np. u leszcza (Abramis brama). Z kolei ryby żyjące przy dnie często mają ciało spłaszczone grzbietobrzusznie. Przykładem jest ogończa pastynak (Dasyatis pastinaca).

Ciało szybko pływających ryb drapieżnych, np. pstrąga potokowego (Salmo trutta m. fario), jest torpedowate i mało elastyczne. Węgorz europejski (Anguilla anguilla) poszukujący pokarmu w mulistym dnie jest elastyczny i giętki. Kształtem przypomina węża, ale pływa wolno.

Chroniąc się przed drapieżnikami, ryby przybierają nietypowe kształty, tak jak konik morski (Hippocampus bargibanti) lub najeżka (Diodon holocanthus).

Skórę ryb pokrywają śluz i łuski. Śluz, produkowany przez liczne gruczoły będące wytworami naskórka, zmniejsza tarcie i ułatwia pływanie. Łuski, które są wytworami skóry właściwej, chronią ciało zwierzęcia przed urazami mechanicznymi (zob. punkt 8 grafiki interaktywnej pt. „Kluczowe cechy budowy umożliwiające rybom życie w środowisku wodnym”).

Skóra ryb zawiera także komórki barwnikowe. Ubarwienie ciała pełni funkcje ochronne – maskujące (zob. punkty 5 i 9 grafiki interaktywnej pt. „Kluczowe cechy budowy umożliwiające rybom życie w środowisku wodnym”).

Płetwy stanowią główną siłę napędową większości ryb. Wyróżnia się: płetwypłetwapłetwy parzyste – piersiowe i brzuszne – oraz płetwy nieparzyste – grzbietową, odbytową i ogonową (zob. punkty 3, 4, 7 i 10 grafiki interaktywnej pt. „Kluczowe cechy budowy umożliwiające rybom życie w środowisku wodnym”).

Dzięki pracy mięśni i płetwy ogonowej ryba pokonuje duży opór wody. Mięśnie ryb mają bardzo charakterystyczną, metameryczną budowę. Ułożone są w miomerymiomerymiomery oddzielone od siebie przegrodami z tkanki łącznej.

Ryby pobierają tlen rozpuszczony w wodzie. Umożliwiają im to skrzela wewnętrzne. Skrzela ryb znajdują się w komorach skrzelowych. Narządy te tworzą łuki skrzelowe, na których osadzone są silnie unaczynione listki skrzelowe z blaszkami skrzelowymi. Ruchy szczelin skrzelowych, podobnie jak fałdów skórnych, warunkują ciągły przepływ wody obmywającej skrzela, co umożliwia rybom pobieranie tlenu.

Osmoregulacja, czyli zespół procesów warunkujących utrzymywanie stałego ciśnienia osmotycznego w organizmie, różni się u ryb słodkowodnych i słonowodnych.

Kostnoszkieletowe ryby słodkowodne są narażone na osmotyczne przenikanie wody i utratę jonów soli mineralnych, ponieważ ich płyny ustrojowe mają wyższe ciśnienie osmotyczne niż woda. Nie piją wody i usuwają jej nadmiar z silnie rozcieńczonym moczem, produkowanym przez nerki. Komórki solne nabłonka skrzeli wychwytują z wody utracone sole mineralne.

Płyny ustrojowe słonowodnych ryb kostnoszkieletowych mają niższe ciśnienie niż otaczająca je woda morska. Ryby tracą przez to wodę na drodze osmozy i są narażone na napływ jonów soli mineralnych do ich ciała. Pijąc morską wodę, wydalają niewielkie ilości stężonego moczu, a  nadmiar soli mineralnych usuwają przez skrzela.

Narządy zmysłów ryb są rozwinięte w różnym stopniu w zależności od ich środowiska i trybu życia. Ryby odbierają bodźce smakowe i zapachowe, słyszą, widzą, a także odczuwają zmiany ciśnienia otaczającej je wody. Dzięki błędnikowi potrafią określić swoje położenie względem innych przedmiotów znajdujących się w wodzie. Ponadto podczas dalekich wędrówek ryby doskonale orientują się w przestrzeni.

Ryby są krótkowzroczne. Dzięki kulistej soczewce mają szeroki kąt widzenia. U ryb słodkowodnych zdolność ostrego widzenia ograniczona jest zwykle do 1–2 m, ryby morskie natomiast widzą na odległość 30–50 m. Gruczoły łzowe i powieki nie występują u ryb, ponieważ nie są potrzebne w środowisku wodnym. Niektóre gatunki, np. rekiny, mają na oczach przesłonę migawkową, zapobiegającą oślepianiu ich przez górne światło. Jest to wyraz przystosowania do polowań na zdobycz pływającą w silnie prześwietlonych słońcem warstwach wody. Ponieważ w niektórych podwodnych obszarach nie ma dużo światła, szczególnie w nocy, wzrok nie jest dominującym zmysłem ryb.

Najważniejszym narządem zmysłu u ryb jest linia naboczna. Jest to narząd wrażliwy na ciśnienie oraz ruchy wody, informujący o kierunku i sile jej prądów. Linia naboczna składa się ze skórnych ciałek zmysłowych, ułożonych szeregowo wzdłuż boku ciała. Zwykle mieszczą się one w zagłębieniach skóry, w rynience lub są zamknięte w wypełnionym śluzem kanale, łączącym się przez liczne otworki z powierzchnią skóry. Dzięki linii nabocznej ryba orientuje się w środowisku.

Narząd zmysłu węchu u ryb pełnią dwie jamy nosowe z parą nozdrzy, w których występują komórki węchowe. Węch wykorzystywany jest do komunikacji w ławicach; daje także rybom informację o obecności drapieżnika w otoczeniu (na podstawie jego zapachu lub zapachu jego ofiar). Węch pełni także ważną rolę w rozrodzie ryb – samice gotowe do tarła wydzielają do wody substancje zwabiające samce ryb.

Ryby, dzięki obecności kubków smakowych, odbierają również smaki. Kubki smakowe występują w jamie gębowej oraz na skórze, m.in. na głowie, tułowiu, i płetwach.

Ryby w większości są rozdzielnopłciowe i jajorodne. W celu złożenia ikry samica poszukuje odpowiedniego miejsca w zbiorniku wodnym. Wyróżnia się gatunki:

• litofilne – składające ikrę na podłożu kamienistym;

• psammofilne – składające ikrę na piaszczystych podłożach;

• pelagofilne – składające ikrę w toni wodnej;

• fitofilne – składające ikrę na roślinności podwodnej.

Ponieważ ikra składana w miejscach dostępnych dla drapieżników narażona jest na niebezpieczeństwo, liczba jaj musi być odpowiednio duża. Jaja wielu gatunków otoczone są kleistą substancją, która sprawia, że nie odrywają się od siebie i mogą się przykleić do roślin i podwodnych przedmiotów. Zapłodnienie jaj odbywa się po złożeniu ikry na zewnątrz ciała ryby. Samiec polewa jaja nasieniem. Niepodobne do dorosłych osobników larwy rozwijają się w wodzie.

Słownik