Działalność partii socjaldemokratycznychsocjaldemokracjasocjaldemokratycznych w okresie międzywojennym swe ideologiczne oparcie znajdowała w myśli politycznej Eduarda Bernsteina. Ten wybitny działacz socjalistyczny odrzucił marksistowski dogmat o rewolucji proletariackiej jako jedynej drodze wyzwolenia klasy robotniczej. W zamian proponował podjęcie walki przez partie socjalistyczne na gruncie procedur demokratycznych.

RNqwq5VSo4Wr81

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna stoi i opiera się lewą ręką o krzesło. Włosy męzczyzny są rzadkie, nos wydatny. broda kędzierzawa, gęsta. Mężczyzna nosi okulary. Ubrany jest w garnitur, koszulę i muszkę.

W swej pracy Zasady socjalizmusocjalizmsocjalizmu i zadania socjaldemokracji argumentował, że rozszerzenie prawa wyborczego na coraz to nowe grupy społeczne oraz rozwój technologiczny pozwolą na poprawę losu klasy robotniczej w państwie kapitalistycznym – bez konieczności przeprowadzania przewrotu politycznego.

Znaczna popularność, jaką myśl Bernsteina zdobyła w Europie, doprowadziła do rozłamu w ruchu lewicowym. Część działaczy stojących na gruncie marksistowskiej ortodoksji zaczęła zajadle zwalczać rewizjonistów, upatrując w nich głównego ideologicznego przeciwnika w walce o przywództwo ruchu robotniczego. Ta nienawiść komunistów z Międzynarodówki Komunistycznej do socjaldemokratów przetrwała następne kilkadziesiąt lat, aż do czasów powojennych, gdy nawet oni (w latach 70. XX w.) zmuszeni zostali do złagodzenia w swych programach politycznych niektórych, najbardziej rewolucyjnych wątków marksizmu.

Wydarzenia po II wojnie światowej, które rozegrały się w krajach bloku wschodniego, traktowane były przez zachodnioeuropejskich socjaldemokratów jako przejaw sowieckiego imperializmu i zamach nie tylko na demokrację, ale i na zasady przyświecające myśli socjalistycznej.

RTAMXHoDOPtB21

Ilustracja przedstawia kwiat czerwonej róży.

Wybuch konfliktu koreańskiego i eskalacja zimnej wojny przyczyniły się do poszukiwania wspólnej platformy działania partii socjaldemokratycznych odrzucających wszelką współpracę z zachodnio- i wschodnioeuropejskimi komunistami. W celu opracowania programu politycznego socjaldemokracji powołano dziewięcioosobową komisję (w jej skład wchodził również przedstawiciel emigracyjnego PPS), która po roku prac przedstawiła projekt Deklaracji zasad socjalizmu demokratycznego I Kongresowi Międzynarodówki Socjalistycznej (Socialist International), obradującemu w dniach 30 czerwca – 3 lipca 1951 roku we Frankfurcie nad Menem. Przyjęta przez Kongres 2 lipca 1951 roku deklaracja stanowi ideologiczny fundament funkcjonowania europejskiej socjaldemokracji, upatrując największego wroga nie w kapitalizmie, a w komunizmie.

Jak czytamy we wstępie dokumentu:

Główne założenia socjalizmu demokratycznego wyrażone zostały w postaci koncepcji demokracji politycznej, gospodarczej, społecznej i międzynarodowej.

W sferze proceduralnej ideałem dla socjaldemokratów jest zapewnienie powszechnego, równego i tajnego głosowania na organy przedstawicielskie. Ważne miejsce w Deklaracji zajmuje również troska o poszanowanie praw mniejszości przez sprawującą władzę większość. Wiąże się z tym równość wszystkich obywateli wobec prawa, bez względu na pochodzenie, płeć, religię, język, rasę, kolor skóry.

Socjaldemokracja odchodzi tym samym od ideologizacji ruchu socjalistycznego i odrzuca marksizm jako ideologię nieprzystającą do współczesnych realiów. W jego miejsce proponuje stopniowe przeobrażenia wewnątrz państwa kapitalistycznego i rozwiązywanie bieżących problemów społecznych pozbawione dogmatyzmu, gdyż ruch socjaldemokratyczny nie wymaga sztywnej jedności poglądów.

RezKbedWiX2lJ1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma bujne, siwe włosy. Ma wyraźnie zaznaczone brwi i głęboko osadzone oczy. Twarz mężczyzny okala gęsta, siwa broda. Mężczyzna ma także bujne, ciemne wąsy. Jest ubrany w garnitur, kamizelkę i koszulę. Siedzi na krześle.

Możliwe są zatem różnice programowe między partiami socjaldemokratycznymi. Nie jest przy tym ważne, czy socjaliści wywodzą swoje przekonania z marksizmu, zasad religijnych czy humanitarnych – ważne jest, by dążyli do „ustroju sprawiedliwości społecznej, dobrobytu, wolności i pokoju”. Można zatem zaobserwować u nich inspiracje m.in. myślą Marksa, neokantyzmem, katolicką nauką społeczną, choć istotą socjalizmu demokratycznego jest neutralność światopoglądowa.

Szczególną uwagę autorzy Deklaracji przywiązują do zagadnienia wolności i swobody życia politycznego oraz do istnienia systemu wielopartyjnego. Odrzucenie przez socjaldemokrację aksjomatu o walce klas, konieczności rewolucji i dyktaturze proletariatu skutkuje pełną akceptacją procedur demokratycznych.

Demokracja gospodarcza polega natomiast na dążeniu do zastąpienia państwa kapitalistycznego, opartego na wyzysku i osiągnięciu zysku za wszelką cenę, „państwem dobrobytupaństwo dobrobytupaństwem dobrobytu”, które kierować się będzie potrzebami ogółu, a nie zyskiem jednostek (Deklaracja, rozdz. II, pkt 1).

Towarzyszący temu rozwój kultury i oświaty zmienił ich pozycję z pariasów społeczeństwa na jego pełnoprawnych członków. W sferze posiadania środków potrzebnych do produkcji zaniknął też w dużym stopniu antagonizm między nimi a kapitalistami, ponieważ rozwój rynku papierów wartościowych umożliwiał robotnikom stanie się posiadaczami. Tracili tym samym zainteresowanie rewolucją proletariacką. Stanowili oni jednak przeważającą część społeczeństwa, co przy powszechnym prawie wyborczym czyniło z nich największą siłę polityczną. Dzięki większości w organach władzy mogli doprowadzić do korzystnych dla nich zmian legislacyjnych.

Państwo stawało się zatem instytucją ponadklasową, rzecznikiem ludzi pracy oraz pośrednikiem i moderatorem między klasami społecznymi. Priorytetami takiego państwa w dziedzinie gospodarki powinno być pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, stałe podnoszenie dobrobytu, zabezpieczenie społeczne i sprawiedliwy podział dochodów. By osiągnąć te cele, socjaldemokraci zaakceptowali wprowadzenie elementów planowania gospodarczego w interesie najszerszych mas ludowych. Wbrew komunistom, odrzucali jednak dogmat nacjonalizacji własności i środków produkcji.

Zdaniem socjaldemokratów, w gospodarce socjalistycznej mogą istnieć obok siebie różne formy własności. Własność publiczna da się pogodzić z istnieniem własności prywatnej w rolnictwie, rzemiośle, drobnym handlu oraz w drobnym i średnim przemyśle. Oczywiście socjaldemokraci uznali, że kolektywna własność w wielu dziedzinach gospodarki jest najlepsza, jednak nie byli zwolennikami przymusowej nacjonalizacji.

Rozszerzenie własności państwowej może się dokonać za pomocą państwowych inwestycji i akcjonariatu pracowniczego. Państwo powinno spełniać przy tym aktywną rolę w procesach gospodarczych, pomagać w podnoszeniu produkcji i mnożeniu dobrobytu powszechnego w ramach ogólnego planu. Musi równocześnie sprawować kontrolę nad własnością prywatną, by właściciele prywatni nie nadużywali swej siły gospodarczej (Deklaracja, rozdz. II, pkt 5).

By zapewnić sprawiedliwy, ich zdaniem, podział dóbr, najlepszym narzędziem jest rozbudowana i aktywna polityka fiskalna państwa oraz podatek progresywny. Ważną rolę w tym systemie powinny odgrywać związki zawodowe oraz organizacje wytwórców i spożywców.

Pod pojęciem demokracji społecznej socjaldemokraci rozumieli walkę o podstawowe prawa jednostki o charakterze socjalnym:

• prawo do pracy, pomocy lekarskiej, ochrony macierzyństwa;

• prawo do wypoczynku, zabezpieczenia na starość, prawo dzieci i młodzieży do ochrony oraz wykształcenia;

• prawo do dachu nad głową.

Ważne miejsce zajmuje też zwalczanie nierówności:

Największą przy tym wartością dla Deklaracji jest wszechstronny i swobodny rozwój osobowości ludzkiej wyzwolonej – jak należy się domyślać – ze wszelkich starych form autorytetu, takich jak: tradycja, zwyczaj, ustalone społeczne konwencje czy religia. Tylko takie oswobodzenie może, zdaniem autorów Deklaracji, doprowadzić do duchowego przeobrażenia się człowieka w jednostkę świadomą swej odpowiedzialności i zdolną do pełnego rozwoju kulturalnego (Deklaracja, rozdz. III, pkt 7).

Ostatnia z płaszczyzn demokracji – demokracja międzynarodowa – polega na dążeniu socjalistów do uwolnienia wszystkich ludzi z niewoli gospodarczej, duchowej i politycznej, na walce z imperializmem i dążeniem do światowego pokoju. Deklarację zamyka ogólne przesłanie, dotyczące celów działania socjaldemokracji:

RMueyp3sNArvi1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jest on ukazany lewym profilem. Mężczyzna ma rzadkie, krótkie, siwe włosy, Ma także siwe wąsy. Uśmiecha się.

Deklaracja stanowiła kamień milowy w rozwoju zachodnioeuropejskiej socjaldemokracji. Nie był on jednak procesem skończonym i wkrótce pod wpływem realiów gospodarczych musiało dojść do korekty wyznawanych zasad będących konsekwencją niewydolności proponowanych rozwiązań gospodarczych. Próbowano połączyć myśl socjalistyczną z ekonomicznymi propozycjami Johna Maynarda Keynesa. Odrzucono tym samym dążenie do nacjonalizacji środków produkcji, akceptując istnienie – w szerszym niż wcześniej zakresie – własności prywatnej. Wolny rynek stał się dla socjaldemokratów najlepszym sposobem alokacji zasobów, przy równoczesnym zachowaniu wpływów państwa tam, gdzie jest to konieczne ze względu na realizację celów społecznie pożądanych.

Partie socjalistyczne zrezygnowały również ze swego klasowego oblicza. Pragnęły teraz reprezentować nie tylko robotników, lecz wszystkich tych, którym bliskie były zasady równości i sprawiedliwości społecznej, niezależnie od pochodzenia społecznego.

Niestety, rządy socjaldemokracji oparte na przedstawionych wyżej założeniach wywołały w latach siedemdziesiątych kryzys i stagnację gospodarki. Ogromne zwiększenie wpływu państwa na ekonomię i rozbudowanie aparatu administracyjnego doprowadziły do powrotu do wolnorynkowych form gospodarowania. Symbolem tego był wzrost popularności partii liberalnych i konserwatywnych oraz rządy zdecydowanych przeciwników socjalizmu – Ronalda Reagana i Margaret Thatcher.

Słownik