Nie każdym sposobem można się bogacić

W starożytności stosunek do bogactwa był jednoznaczny – człowiek bogaty to człowiek szczęśliwy. Z bogaceniem się, czyli drogą do bogactwa, było już różnie. Przykładowo: starożytni myśliciele greccy nie widzieli nic złego w posiadaniu niewolników, których kosztem bogacili się ich panowie. Jednak zajęcia mogące prowadzić do bogactwa – handel, rzemiosło, a nawet bankowość – otaczali pogardą. Praca ręczna, może z wyjątkiem pracy w rolnictwie, była uważana za coś niegodnego obywatela. Można to porównać do XIX‑wiecznego angielskiego powiedzenia „dżentelmeni nie rozmawiają o pieniądzach” (w domyśle: gdyż dżentelmeni pieniądze mają). Rzymianie byli może bardziej praktyczni, ale arystokracja też najczęściej nie zajmowała się handlem, a już zwłaszcza udzielaniem kredytów. Z kolei własność rozumieli szeroko – właściciel miał prawo „zużycia i nadużycia”, czyli robienia z własnością, co mu się tylko podobało.

Być bogatym – to podejrzane!

RoWBLRSy4fZUC1

Obraz przedstawia starszego, siwowłosego mężczyznę z brodą, siedzącego przy stole. Mężczyzna ubrany jest w szaty biskupie. Na stole stoi tiara. Mężczyzna opiera lewą rękę o stół. Prawą rękę trzyma na piersiach.

Inaczej do bogacenia się i bogactwa podeszło chrześcijaństwo. Pierwsi chrześcijanie „wszystko mieli wspólne”, dzieląc się dobrami w ramach wspólnoty, a liczne przykłady ewangeliczne (przypowieść o bogatym młodzieńcu – Łk 18, 18–23, przypowieść o uchu igielnym – Mt 19, 23–26) podkreślały, że dobra doczesne nie są tak ważne, jak życie duchowe i dbałość o zbawienie. Ojcowie Kościoła uważali własność prywatną wręcz za skutek grzechu pierworodnego. Jednocześnie wpajano szacunek do cudzej własności. Można rozdawać swoją własność w ramach miłosierdzia i pomagania bliźnim, nie wolno naruszać cudzej. Podkreślano wagę przykazań, wśród nich siódmego i dziesiątego. Największy starożytny filozof i teolog chrześcijański, św. Augustyn, nawoływał do szacunku dla własności prywatnej. Jednocześnie przestrzegał przed „niegodnym bogaceniem się” (za takie uważał np. pobieranie procentów od pożyczek). Taki stosunek do własności i posiadania przetrwał do XIII w. Dlatego Kościół, będąc właścicielem ogromnych dóbr ziemskich, nie angażował się w działalność bankową czy kredytową, a nawet wpływał na ich ograniczanie. Stopniowo czynił to także w stosunku do niewolnictwa, akceptowanego przecież przez pierwszych chrześcijan jako naturalny porządek społeczny. Początkowo zakazywał handlu chrześcijanami, a potem chrześcijanom handlu ludźmi – wielokrotnie nakładane na Wenecję ekskomuniki za tego typu praktyki świadczą o zdecydowanym ich potępianiu. Do pierwszego przełomu w sprawach kredytowych doszło wraz z początkiem krucjat. Te skomplikowane przedsięwzięcia wymagały rozbudowanej logistyki i finansowania. Stąd wyłomy w potępianiu kredytów, a nawet kariera templariuszy jako bankierów. Jednocześnie szybki rozwój miast, handlu i operacji bankowych wymuszał zajęcie zdecydowanego stanowiska przez Kościół wobec tych kwestii.

Zysk godziwy, czyli jak być bogatym i nie grzeszyć

Problem „godziwości zyskugodziwy zyskgodziwości zysku” w Kościele na długo rozwiązał jeden z najwszechstronniejszych umysłów XIII w. – św. Tomasz z Akwinu. Jego stosunek do pożyczek był inny niż wcześniejszych chrześcijan. Uważał, że pożyczkodawca, decydując się na pewne ryzyko, może spodziewać się sprawiedliwego odszkodowania. W XIII w. wyliczono takie sprawiedliwe oprocentowanie jako maksymalnie 12,5% w stosunku rocznym. Tak więc otworzył on chrześcijanom drogę do działalności bankowej, ale traktowanej z ostrożnością i uczciwie.

Ciekawe było jego podejście do własności – stworzył teorię własności wspólnej i własności prywatnej. Własność prywatną uznał za najlepszą, bo człowiek najbardziej dba o swoje. Jednak nie jest jej wyłącznym dysponentem, bo jest śmiertelny, a to, co ma, uzyskał w dużej mierze dzięki łasce Bożej. Nie powinien więc posiadać niczego ze szkodą dla innych, a tym, co ma powyżej niezbędnych potrzeb, powinien się dzielić. Posiadanie ze szkodą dla innych lub bez niej stało się przewodnią zasadą jego myśli ekonomicznej. Wynikała z niej teoria handlu i zasada iustum pretium, czyli ceny sprawiedliwej, na którą składają się nakłady (w tym praca, która domaga się zapłaty), ryzyko itp. z jednej strony, a ze strony kupującego – ekwiwalent. Sprzedawcy powinien być zwrócony całkowity koszt, bez uszczerbku dla nabywcy. Tak więc i handel powinien być operacją sprawiedliwą.

„Anielski doktor” podkreślał, że zysk, dochód i bogacenie się nie są niczym złym. Stawiał jeden warunek – nie może się to odbywać czyimś kosztem, czyli w opozycji do starożytnej teorii, że „pieniądz rodzi pieniądz”, ale też w opozycji do stwierdzenia, że pieniądz to dzieło szatana. W jego przekonaniu ma być po prostu środkiem, a nie celem.

REz0G8nHRRFtE

Obraz przedstawia tron, na którym siedzi mężczyzna w mnisim habicie. Trzyma otwartą księgę w dłoniach. Po jego prawicy i lewicy zasiadają święci. U stóp mężczyzny siedzą trzej mężczyźni.

Reformacja i bogacenie się

R17Wu5VjpbWjX1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę o pociągłej twarzy. Widać na niej zmarszczki. Mężczyzna ma głęboko osadzone oczy. Jest brodaty. Na głowie ma czepek, ubrany jest w ciemną szatę.

W okresie renesansu doszło do rewolucji w świecie kultury, na skutek czego Europejczycy w systemie wartości daleko odeszli od ograniczeń religijności średniowiecznej. Zwolennicy reformacjireformacjareformacji na początku także nie pochwalali bogacenia się. LuteranieluteranizmLuteranie krytykowali bogacenie się Kościoła, który ich zdaniem mało dbał o bliźnich w potrzebie, posiadając przecież środki z licznych darowizn i handlu odpustami. Dosyć spójną teorię ekonomiczną stworzyli zwolennicy XVI‑wiecznego teologa Jana Kalwina. On sam uznał konieczność istnienia kapitału, odsetek, handlu i bankowości, ale z zastrzeżeniem, iż nie wolno pobierać odsetek od biednych i wzbogacać się ze szkodą dla bliźnich (nie odszedł tu daleko od św. Tomasza). Pracę uznał za rodzaj służby Bożej: Jeśli więc mówi się o kupiectwie, powiedzieć należy, iż jest to powołanie święte, które Bóg pochwala i które jest użyteczne, a nawet konieczne dla całego rodzaju ludzkiego; i gdy człowiek ima się owej profesji, powinien się do niej przyłożyć tak, jak do służby Bożej (Cztery kazania, 1554).

RQ5wppqJ9EY0E1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę w obszernej szacie z futrzanym kołnierzem i w berecie na głowie. Mężczyzna ma na piersiach powieszony szeroki łańcuch.

Dalej poszli zwolennicy Kalwina z Anglii (purytanie), tworząc z pomnażania majątku wręcz obowiązek religijny. Pochwalali ciężką pracę, pomnażanie bogactwa, oszczędzanie i inwestowanie. Na podstawie tej wiedzy i obserwacji bardzo szybkich postępów kapitalizmukapitalizmkapitalizmu w krajach, w których przeważał kalwinizmkalwinizmkalwinizm, XIX‑wieczny niemiecki myśliciel Max Weber ukuł tezę, że doktryna ta spowodowała rozwój kapitalizmu. Pogląd ten do dziś jest często powtarzany, choć wielokrotnie skutecznie go podważano (ostatni raz przy użyciu wyrafinowanych metod statystycznych w 2009 r. w pracach Dāvide Cantoniego). Pierwszy zrobił to angielski historyk R.H. Tawney w pracy Religia a powstanie kapitalizmu z 1926 r., dowodząc, że kapitalizm narodził się na długo przed kalwinizmem w katolickich wtedy jeszcze Niderlandach i we Włoszech, a kalwinizm dostosował do niego swoją etykęetykaetykę i niewątpliwie mu sprzyjał. Nawet w dziedzinie teorii kapitału pierwsi byli hiszpańscy profesorowie z Salamanki. Nie zmienia to faktu, że kalwinizm uznał bogacenie się za moralne i wręcz wskazane. To właśnie w środowiskach protestanckich z wolna powstawał obraz uczciwego, solidnego bankiera – jak mocno zakorzenił się w naszej wyobraźni, możemy stwierdzić na podstawie określenia „pewne jak w banku”.

Sprzeczne poglądy na temat bogactwa

Socjaliści uznali, że własność prywatna (którą odróżnili od własności osobistej) – czyli własność środków produkcjiśrodki produkcjiśrodków produkcji, m.in. fabryk, ziemi, kopalń – jeśli pozostaje w rękach jednostek, prowadzi do wyzyskuwyzyskwyzysku, jest więc moralnie naganna. Różne odłamy socjalizmu i postulującego w ogóle zniesienie własności prywatnej komunizmu miały rozmaite pomysły dotyczące tego, co z własnością zrobić: upowszechnić, uwłaszczyćuwłaszczenieuwłaszczyć pracowników (tzw. socjaliści utopijni), upaństwowićupaństwowienie (nacjonalizacja)upaństwowić (komuniści), uspołecznić lub upaństwowić (reformiści). Niezależnie od proponowanych rozwiązań człowiek bogaty był uznawany za wyzyskiwacza.

A co na to liberałowieliberalizmliberałowie i konserwatyścikonserwatyzmkonserwatyści? Ależ to oczywiste, że bycie bogatym jest dobre! – odpowiadali. Liberał powie jeszcze, że niecnotliwe jest bycie biednym, a konserwatysta zasugeruje, że to dobrze, że są ludzie bogaci – bo wtedy biedni mają pracę.

Społeczna nauka Kościoła katolickiego

R1B5twr3o7FEb1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę w białym, papieskim stroju i piusce na głowie. Na jego szyi wisi krzyż na długim łańcuchu.

Mimo rozwoju gospodarki stanowisko św. Tomasza okazało się nadal aktualne. Zyskało tylko nową oprawę – kapitał powinien się rozwijać, ale tak, by dbać o ludzi pracy. Tak więc stworzono koncepcję „cnotliwego bogacza”, czyli takiego, który oddaje swoim pracownikom to, co im się słusznie należy, i dba o dobro społeczne.

Społeczna nauka Kościoła katolickiego, wyrażona po raz pierwszy pod koniec XIX w., nakazuje m.in. pomoc i współczucie biednym, dobre traktowanie pracowników i wynagradzanie ich sprawiedliwą płacą, pozwolenie na zakładanie związków zawodowych. Podkreśla rolę państwa w sporach pomiędzy pracownikami i pracodawcami w celu stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa.

Co dziś człowiek myśli o bogactwie?

Współcześnie w kulturze europejskiej czy amerykańskiej wyolbrzymia się znaczenie bogactwa. Według Elżbiety Weiss stało się ono wręcz modelem życia, a towarzyszy mu nadmierny konsumpcjonizm czy komercjalizm. W wyniku tego pojawia się co raz więcej patologii związanych z tym pojęciem, których przykładem jest choćby dążenie do maksymalizacji zysku za wszelką cenęIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹. Wtóruje jej profesor Columbia University Sven Niedersen, który twierdzi, że Bogaci i biedni są jednakowym stopniu zdemoralizowani. Ci pierwsi na tle dezorientacji w tym co dobre, i tym co złe, a ci drudzy; na tle dezorientacji intelektualnej, która nie pozwala im zrozumieć otaczającej ich rzeczywistości. I jedni drudzy znajdują się po dwóch stronach barykady, których oddziela wojnaIndeks górny 222 Indeks górny koniec²²².

Słownik