Niemiecki matematyk, filozof i logik, jedna z najważniejszych postaci w historii logiki, Gottlob Frege zaproponował do rozważenia następujący przykład:

Zastanów się chwilę nad tym zdaniem. Rozważ, czy jest ono prawdziwe czy fałszywe. Wyobraź sobie następnie trzy osoby kolejno wypowiadające się o tym zdaniu:

A. Mam wrażenie, że to zdanie jest prawdziwe.
B. Wziąłem lek na poprawę pracy mózgu, dzięki czemu rozumiem prawdziwość tego zdania.
C. To zdanie nie może nie być prawdziwe.

R2gzWyPXKje9C1

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ma jasne oczy, bujną brodę i wąsy. Ubrany jest w marynarkę, koszulę, muchę.

Według Fregego tylko ta ostatnia osoba przedstawia sprawę z czysto logicznej perspektywy. Z punktu widzenia logiki nie ma znaczenia, jakie ktoś ma wrażenia (wrażenia może badać psychologia), nie ma też znaczenia, jak pracuje mózg osoby wypowiadającej to zdanie (to może badać neurologia) – istotny jest sens zdania i jego prawdziwość, a to właśnie bada logika i nauka.

Frege żył w czasach, w których dość popularny był pogląd, zgodnie z którym właściwą nauką do badania ludzkich przekonań (a w związku z tym najbardziej podstawową nauką) jest psychologia. Rozumowano w ten sposób, że każde stwierdzenie jest przecież aktem psychicznym, skoro zaś stany i akty psychiczne bada psychologia, to wyniki jej badań powinny być kluczowe w analizie ludzkich przekonań i związanych z nimi wypowiedzi. Pogląd taki określano mianem psychologizmupsychologizmpsychologizmu, zaś Frege, był jednym z filozofów, obok Edmunada Husserla i Franza Brentano, którzy ten pogląd zwalczali, dowodząc, że czym innym jest sens (treść) wypowiedzi, a czym innym akt psychiczny towarzyszący wypowiedzi.

Jeżeli zatem przeżywasz w głowie jakąś myśl, na przykład wyrażoną w powyższym zdaniu dotyczącym strusia, to czym innym jest fakt, że tą myśl przeżywasz i jak ją przeżywasz, a czym innym sens (treść) tego, co przeżywasz. Jaki jest więc sens zdania, że struś jest nielotem? Na to pytanie nie może odpowiedzieć psychologia. Pytanie o sens wypowiedzi to pytanie logiczne. Ktoś może na przykład powiedzieć, że stwierdzenie głoszące, iż struś jest nielotem znaczy, że nie ma on piór. Na to odpowiemy jednak, że określenie nielot znaczy coś innego, tj. ma inny sens, czego ktoś mógł co najwyżej nie zrozumieć.

Analizując tego rodzaju zdarzenia, Frege przedstawił jeszcze jedno kluczowe w historii logiki rozróżnienie: na sens (treść) wypowiedzi i wartość logiczną (znaczenie) wypowiedzi:

Ponieważ w języku polskim określenie „ma sens” i „znaczy” są dość bliskoznaczne, w niniejszym opracowaniu wyrażamy zaproponowane przez Fregego rozróżnienie za pomocą określenia „stwierdzenie ma sens” („posiada treść”) i „stwierdzenie ma wartość logicznąwartość logicznastwierdzenie ma wartość logiczną” (jest prawdziwe lub fałszywe). Przez sens stwierdzenia należy więc rozumieć treść, którą stwierdza, czyli co dane zdanie orzeka o rzeczywistości.

Z kolei należy zadać kluczowe pytanie o relację między stwierdzeniami sensownymi (posiadającymi sens) a prawdziwością, względnie fałszywością stwierdzeń. Zanim to zrobimy, zastanów się chwilę jaka jest relacja między stwierdzeniami sensownymi a stwierdzeniami jako takimi. Frege zauważa, że w każdym stwierdzeniu należy odróżnić dwa momenty:

Wynika z tego po pierwsze, że ustalenie treści stwierdzenia oraz rozpoznanie jego prawdziwości to dwa różne aspekty stwierdzenia – beż żadnego z nich stwierdzenie nie może być stwierdzeniem.

Rozważ trzy stwierdzenia:

Struś + 3 = nielot.
2 + 3 = 5
Struś to nielot.

Zaobserwuj procesy myślowe, które zaszły w twojej głowie, kiedy rozważałeś kolejno te stwierdzenia. A teraz rozważ następujące wersje tych stwierdzeń.

Struś + 3 = lot.
2 + 3 = 8
Struś to jednak ptak latający.

Pierwsze zdanie w obu zestawach to zdanie pozbawione sensu. Zaś drugie i trzecie zdanie w obu zestawach to zdania posiadające sens, ale w pierwszym zestawie są nadto prawdziwe, zaś w drugim są nieprawdziwe, a więc nie zmienia się ich sensowność (tj. że posiadają sens), natomiast zmienia się ich wartość logiczna.

Można rozwinąć rozróżnienie Fregego i powiedzieć, że zapoznając się z dowolnym stwierdzeniem przeprowadzamy w głowie trzy kolejne operacje:

1. Ocena czy stwierdzenie ma sens (treść).

2. Ustalenie, jaki sens ma stwierdzenie (co ono stwierdza).

3. Ocena, czy stwierdza słusznie (prawdziwie) czy niesłusznie (nieprawdziwie), a więc oszacowanie wartości logicznej zdania.

Z powyższego wynika po drugie, że zbiór stwierdzeń sensownych (posiadających jakąś treść) pokrywa się ze zbiorem wszystkich stwierdzeń. Jeżeli na skutek wady konstrukcyjnej, błędnie użytego terminu, czy wewnętrznej sprzeczności nie sposób jest ustalić treści jakiegoś zdania, to nie możemy też ocenić jego wartości logicznej. Zdanie bezsensowne jest więc też zdaniem pozbawionym wartości logicznej. Możemy więc podać kolejną zasadę tego opracowania.

Istnieje długi spór między filozofami na temat warunków sensowności zdań. Wspominani już w tym opracowaniu niektórzy przedstawiciele filozofii analitycznej (należał do tej grupy Rudolf Carnap) uważali, że sensowność zdania to tyle, co jego weryfikowalność empirycznaweryfikacja empirycznaweryfikowalność empiryczna.

Najczęstszymi i powszechnie przyjmowanymi powodami bezsensowności zdań są:

• wada konstrukcyjna
  (Piękny to jestem głodny.)

• błędnie użyty termin
  (Piękno to trzydzieści osiem.)

• sprzeczność wewnętrzna
  (Piękne jest coś wtedy, kiedy nie jest piękne. Mówię wtedy, kiedy milczę.)

Jeżeli jakiegoś zdania nie można zweryfikować empirycznie, nie można też ustalić czy jest prawdziwe czy fałszywe. Uderza to, jak już wcześniej wspominaliśmy, we wszystkie stwierdzenia wartościującestwierdzenia wartościujące stwierdzenia wartościujące z zakresu etyki i estetyki zwłaszcza. Obrońcy tego rodzaju stwierdzeń głoszą, że nie są one pozbawione sensu, jedynie ich prawdziwość zależna jest od przyjęcia większej ilości nie dających się jednoznacznie zweryfikować założeń. Można wyróżnić dwa typy zdań wartościujących: emocjonalne i utylitarne. Oceny emocjonalne wyrażane są zdaniami, a to znaczy, że mogą być prawdziwe lub fałszywe.

Oceny utylitarne to wyrażenia, które zakładają relację między przedmiotami, z których jeden jest środkiem do realizacji drugiego. Bardzo trudno jest mówić o ich prawdziwości, ponieważ posługiwanie się ocenami utylitarnymi, np. w historii jest jak najzupełniej uzasadnione. Zdania te nie są ani prawdziwe, ani fałszywe, a wobec tego nie są zdaniami oznajmującymi.

Podziały te były podstawą wyróżnienia nauk krytycznych, normatywnych oraz praktycznych. W każdej z tych dyscyplin, uzasadniając wyrażenia oceniające i normatywne, odwołać się można do zdań opisowych i wiedzy uzyskanej na ich podstawie.

Słownik