Budowniczy i reformator

Kazimierz już za swojego życia zyskał opinię wybitnego władcy. Kronikarze, zarówno jemu współcześni, jak i późniejsi, pisali o podziwu godnych czynach ostatniego Piasta, jego prawości, umiłowaniu pokoju. Podkreślano, że do króla wszyscy mieli swobodny dostęp, bez względu na to, z jakiego stanu się wywodzili; i biedni, i bogaci. Kazimierz dbał o sprawy wewnętrzne kraju i położył duże zasługi dla jego rozwoju gospodarczego. Wytyczał drogi, budował zamki i kościoły, rozbudowywał grody, nadawał prawa, walczył z nieprawością.

R1dNg6tjzDUFF

Ilustracja przedstawiająca scenę rodzajową, odgrywającą się w sali tronowej. Starszy mężczyzna z brodą i wąsami oraz długimi włosami siedzi na tronie. Ubrany jest w długą szatę i płaszcz zarzucony na ramiona. Na głowie ma koronę, spod której widać długie włosy opadające na ramiona. Wokół niego stoją ludzie, obok siedzi kapłan ubrany w szatę biskupią, na głowie ma mitrę, rodzaj narycia głowy o stożkowatym kształcie, składającego się z dwóch zszytych ze sobą trójkątów. W ręku trzyma pastorał, długa laskę ze ślimakowatym zakończenie. Na schodkach, prowadzących do podwyższenia, a której stoi tron klęczy mężczyzna. Wręcza on królowi do rąk dokument. Wokół stoi grupa mężczyzn, ubranych w stroje rycerskie lub szlacheckie.

Reformy wewnętrzne Kazimierza Wielkiego umocniły Polskę, czyniąc z niej sprawnie zarządzaną monarchię stanowąmonarchia stanowamonarchię stanową. Król, wzorem swego ojca Władysława Łokietka, nadal współpracował z Węgrami i utrzymywał poprawne stosunki z Litwą. Zawarł pokoje z Krzyżakami (1343 r. – pokój kaliski) i Czechami (1348 r. – pokój namysłowski). Polska za czasów ostatniego Piasta znacząco poszerzyła granice, a dzięki przyłączeniu terenów na wschodzie stała się państwem wielokulturowym i wielonarodowym. Odmiennym od jednolitej kulturowo, etnicznie i językowo monarchii wczesnopiastowskiej.

W czasach panowania ostatniego Piasta państwo ponad dwukrotnie powiększyło swoje terytorium i prawie trzykrotnie liczbę ludności. Kraj powoli odzyskiwał pozycję międzynarodową. Pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego Polska zajmowała miejsce w gronie suwerennych państw Europy Środkowej i stała się ważnym elementem równowagi politycznej w tym regionie. Na poniższej mapie przedstawiono ziemie należące do Polski za panowania Kazimierza Wielkiego.

Wielkość ze skazą

Jednak nie każde posunięcie Kazimierza Wielkiego w polityce zagranicznej było oceniane jako korzystne z punktu widzenia polskiej racji stanu. Władcy nie udało się odzyskać wszystkich ziem wchodzących w skład Polski przed rozbiciem dzielnicowymrozbicie dzielnicowerozbiciem dzielnicowym. Mazowsze, Śląsk i Pomorze pozostały poza granicami jego państwa. Niektórzy zarzucali królowi, że zamiast skoncentrować wysiłki na odzyskaniu tych terenów, rozpoczął w 1340 r. ekspansję w kierunku Rusi Halickiej. Zapoczątkował w ten sposób kierunek wschodni w polskiej polityce zagranicznej.

RkBmdDeIg4rE21Kazimierz Wielki u Esterki. O romansie króla z piękną Żydówką wspominało wielu pisarze, m.in. Józef Ignacy Kraszewski w powieści „Król chłopów”.

Obraz przedstawia średniowieczną scenkę rodzajową. W progu domu stoi żydowska rodzina. W uchylonych drzwiach starszy mężczyzna z brodą (ojciec). Na schodkach prowadzących do wejścia młoda dziewczyna (Estera) i mała dziewczynka. Nieco niżej czwórka młodszego rodzeństwa różnej płci. Zza domu wychodzi starsza kobieta (matka). Po lewej stronie widać podchodzącego do domu mężczyznę (król Kazimierz Wielki). Mężczyzna ubrany jest w strój szlachecki, złoty płaszcz, na głowie ma czerwone nakrycie głowy przypominające chustę. Buty wysokie z ostrogami. W prawym ręku trzyma róg. Żydowska rodzina ubrana po mieszczańsku. Najstarsza z dziewcząt stojąca przy wejściu, trzyma się pod boki. Ubrana w długą, zamaszystą suknię. Na szyi sznury perłowych korali i naszyjniki, w uszach kolczyki. Spod sukni wysuwa się nosek jej trzewika, zakończonego ostrym noskiem. O zamożności rodziny świadczy także widoczna we fragmencie ściana domu. Jest on murowany z czerwonej cegły, w oknie ma drewniane okiennice z kutymi zawiasami. Na zewnątrz przy progu ustawiona jest drewniana beczka z winem, z charakterystycznym kranikiem. Pod kranik podstawiony jest metalowy lub cynowy gąsior wina w kształcie wielkiej karafki. Obok stoi drugi przygotowany do napełnienia.

Przypuszczalnie na łożu śmierci władca dokonał podziału swego państwa, przekazując jego część adoptowanemu synowi Kaźkowi SłupskiemuKaźko SłupskiKaźkowi Słupskiemu. W ten sposób zdawał się zaprzepaścić dorobek całego życia. Jednak Polska w tym czasie była już na tyle scalonym i silnym wewnętrznie państwem, że podjęta przez Kazimierza Wielkiego pod koniec życia akcja zakończyła się niepowodzeniem.

W życiu prywatnym ostatni Piast nie stanowił na pewno wzoru cnót. Dwukrotny bigamistabigamistabigamista, człowiek słynący z zamiłowania do płci pięknej, był wybuchowy i uparty. A mimo to o żadnym chyba innym polskim władcy nie wypowiadano się z tak wielką estymą i szacunkiem jak o Kazimierzu Wielkim.

Kaźko Słupski

Właściwie Kazimierz IV (1351–1377), książę dobrzyński, inowrocławski i słupski, syn Bogusława V i Elżbiety Kazimierzówny, córki króla Kazimierza Wielkiego. Przewidywany jako następca Kazimierza i adoptowany przez niego prawdopodobnie w 1369 r., aby uniemożliwić wyegzekwowanie przez Ludwika Węgierskiego praw do polskiego tronu po bezpotomnej śmierci króla. Ostatecznie rządził tylko na przyznanych mu ziemiach.

R1UcD0ri8q3CI

Ilustracja przedstawia postać rycerza. Widzimy jego prawy profil. Mężczyzna ma brody i wąsy, na głowie hełm. Obie dłonie zaciśnięte na rękojeści miecza.

Jedyny taki wielki

Nie od razu jednak przyjął się przydomek Wielki dla określenia ostatniego Piasta na polskim tronie. Po raz pierwszy w ten sposób zaczęto nazywać Kazimierza dopiero w XVI w. Marcin Kromer w ogłoszonym w 1554 r. dziele O pochodzeniu i czynach Polaków tak pisał o Kazimierzu:

Spośród polskich władców Kazimierz Wielki jest jedynym, którego zasługi dla kraju nie były związane ze zwycięstwami na polu bitwy. Jedynym też, który ten zaszczytny przydomek na trwałe zachował. Jego osiągnięcia doceniali zarówno współcześni, jak i potomni.

R1HnM1tOfhxUy

Infografika przedstawiająca najważniejsze daty dotyczące panowania Kazimierz Wielkiego. Żył od tysiąc trzysta dziesiątego do tysiąc trzysta siedemdziesiątego roku. Panował od tysiąc trzysta trzydziestego trzeciego do tysiąc trzysta siedemdziesiątego roku. Tysiąc trzysta trzydzieści pięć układy w Wyszehradzie i w Trenczynie, tysiąc trzysta trzydzieści dziewięć proces Krzyżaków w Warszawie drugi zjazd w Wyszehradzie, tysiąc trzysta czterdzieści trzy wieczysty pokój z Krzyżakami w Kaliszu, tysiąc trzysta czterdzieści do tysiąc trzysta czterdzieści dziewięć zajęcie Rusi Halickiej, tysiąc trzysta czterdzieści siedem do tysiąc trzysta czterdzieści osiem kodyfikacja prawa statuty piotrkowski i wiślicki, tysiąc trzysta czterdzieści osiem pokój w Namysłowie z Czechami, tysiąc trzysta pięćdziesiąt jeden Mazowsze lennem Polski, tysiąc trzysta sześćdziesiąt cztery fundacja Akademii Krakowskiej zjazd monarchów w Krakowie, tysiąc trzysta sześćdziesiąt sześć wyprawa na Ruś.

Za mały, żeby być wielkim

Inaczej los i współcześni potraktowali ojca Kazimierza – Władysława. Człowieka, który dokonał zjednoczenia ziem polskich i na zawsze zakończył trwający od 1138 r. okres rozbicia dzielnicowego, obdarzono przydomkiem Łokietek. To zdrobniała forma używana na określenie łokciałokiećłokcia, staropolskiej jednostki miary. Król Władysław nie należał na pewno do postawnych mężczyzn, liczył prawdopodobnie ok. 150 cm wzrostu. Zdaniem kronikarza Jana Długosza wielkość jego dzieł rekompensowała jednak wątłą posturę:

Trudne czasy i trudne zadania

Panowanie Władysława Łokietka przypadło na bardzo trudne czasy. Okres rozbicia dzielnicowego pozostawił po sobie trwałe ślady w postaci wyraźnych różnic politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych między dzielnicami. Wydawało się, że nie ma szans na odnowienie Królestwa Polskiego, a pierwsze próby podejmowane od połowy XIII w. przez poprzedników Łokietka, m.in. Henryka Probusa oraz Przemysła II, zakończyły się niepowodzeniem. Jak zjednoczyć księstwa polskie, które od przeszło stu pięćdziesięciu lat stanowiły odrębne organizmy państwowe?

RHEOaEFVrG6hF

Mapa przedstawiająca ziemie polskie na przełomie 13 i 14 w. Są na niej wskazane: 1. Ziemie zjednoczone i uzależnione przez Henryka czwartego Probusa w latach 1288-1290 (Śląsk, Księstwo Wrocławskie, Ziemia Krakowska). 2. Ziemie we władaniu Władysława Łokietka w latach 1289-1292 (Ziemia Brzeska, Sieradzka, Sandomierska). 3. Ziemie pod panowaniem Przemysła drugiego w latach 1294-1296 (Pomorze Gdańskie i Wielkopolska). 4. Niezależne księstwa Piastów Śląskich (ziemie w okolicach Żagania, Jaworu, Opola, Bytomia, Raciborza i Cieszyna). 5. Niezależne księstwa Piastów mazowieckich (Kujawy, Ziemia Łęczycka, Mazowsze).

Długa i trudna była droga Łokietka do koronacji w 1320 r., a i potem nie było łatwiej. Nie wszystkie ziemie udało się królowi Władysławowi zjednoczyć. Mazowsze, Śląsk pozostały poza granicami państwa. Pomorze Gdańskie zostało utracone na rzecz zakonu krzyżackiego. Bunty mieszczan (wójta Alberta w Krakowie w latach 1311–1312 oraz wójta Przemka w Poznaniu w latach 1313–1314) utrudniały politykę unifikacji ziem polskich i rozbijały państwo od wewnątrz. Sojusz krzyżacko‑czeski stanowił poważne zagrożenie dla odradzającej się państwowości polskiej. Udało się jednak Łokietkowi choć częściowo go zrównoważyć przymierzem z Węgrami i Litwą.

Dwie strony medalu

Władysławowi w drodze do najwyższych godności pomogło na pewno szczęście. Niespodziewane zgony innych książąt piastowskich pretendujących do władzy (Leszka Czarnego w 1288 r., Henryka IV Probusa w 1290 r. i Przemysła II w 1296 r.), królów z czeskiej dynastii Przemyślidów (Wacław II i Wacław III zmarli w ciągu jednego roku) i wreszcie Henryka III Głogowczyka otworzyły przed księciem brzesko‑kujawskim nowe możliwości. Nie zawsze potrafił je należycie i z pożytkiem dla Polski wykorzystać. Utrata Pomorza Gdańskiego i Śląska cieniem kładzie się na panowaniu Piasta.

Trudno nazwać Łokietka geniuszem politycznym. Za bardzo w swoich działaniach kierował się emocjami, za mało rozwagą i dyplomacją. Zapamiętano go nie tylko jako tego, który dokonał odnowienia państwa polskiego, ale również władcę, który uciskał poddanych i dwukrotnie obłożony został klątwą kościelnąklątwa kościelnaklątwą kościelną. Zamieszany był w skrytobójcze śmierci przeciwników politycznych, łamał przysięgi i porozumienia. Jan Matejko na jednym z obrazów (na ilustracji poniżej) przedstawił Władysława Łokietka odmawiającego przyjęcia propozycji wynegocjowanych z Krzyżakami. Jednak jego niezłomność w dążeniu do celu doprowadziła do zakończenia rozbicia dzielnicowego.

R1CaTuGo2Wpo5

Obraz przedstawia scenę rozmowy dwóch mężczyzn przy stole. Centralna postać, znajdująca się nieco po prawej, ubrana jest w pełną, stalową zbroję rycerską. Twarz zwrócona w lewą stronę ku swojemu rozmówcy. Długie, siwe wąsy z zawiniętymi do góry końcówkami. Dłuższe, siwe włosy widoczne spod korony. Na ramionach zarzucony płaszcz, zapinany na klamrę pod szyją. W prawej dłoni trzyma krótki miecz, skierowany ostrzem w stronę mężczyzny siedzącego z nim przy stole. Stół przykryty czerwonym suknem z krawędziami wykończonymi wiszącymi frędzlami. Na nim leżą zwoje dokumentów z okrągłymi pieczęciami. Po lewej stronie siedzi mężczyzna w stroju rycerza Zakonu Krzyżackiego. Owinięty jest białym płaszczem. Na jego piersiach wisi metalowy ryngraf, rodzaj medalionu w kształcie tarczy z rysunkiem czarnego orła. W tle widać dwie rozmawiające ze sobą postaci. Za królem stoi człowiek z Chorągwią Polski.

Życie Piasta to ciągłe pasmo walki o władzę, królewską koronę i zjednoczenie. Z prowincjonalnego książątka jednej z pomniejszych dzielnic wyrósł na polityka okiem i sercem ogarniającego cały kraj. Po wielu latach Polska znów stała się królestwem, a jej pozycja jako państwa suwerennego się umocniła. Wysoką cenę przyszło Łokietkowi za to zapłacić. Paweł Jasienica pisał:

R8sasn1KODVb1

Infografika przedstawiająca najważniejsze daty dotyczące panowania Władysława Łokietka. Żył w latach tysiąc dwieście sześćdziesiąt do tysiąc trzysta trzydzieści trzy. Panował w latach tysiąc trzysta dwadzieścia tysiąc trzysta trzydzieści trzy. tysiąc trzysta sześć Łokietek zajmuje Małopolskę, ziemię sieradzką, łęczycką, Pomorze Gdańskie i Kujawy. tysiąc trzysta osiem opanowanie przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego, tysiąc trzysta jedenaście do tysiąc trzysta dwanaście bunt wójta Alberta, tysiąc trzysta czternaście stłumienie buntu wójta Przemka w Poznaniu i opanowanie Wielkopolski, tysiąc trzysta dwadzieścia koronacja Łokietka, sojusz z Węgrami, sąd papieski w Inowrocławiu, tysiąc trzysta dwadzieścia pięć przymierze z państwem litewskim, tysiąc trzysta dwadzieścia sześć wyprawa polsko-litewska na Brandenburgię, tysiąc trzysta dwadzieścia siedem początek wojny z Krzyżakami, tysiąc trzysta trzydzieści jeden bitwa pod Płowcami, tysiąc trzysta trzydzieści dwa zajęcie przez Krzyżaków ziemi dobrzyńskiej i Kujaw.

Słownik

Słowa kluczowe

Kazimierz Wielki, Władysław Łokietek, zjednoczenie, rozbicie dzielnicowe, panowanie, bilans