Budowniczy i reformator

Kazimierz już za swojego życia zyskał opinię wybitnego władcy. Kronikarze, zarówno jemu współcześni, jak i późniejsi, pisali o podziwu godnych czynach ostatniego Piasta, jego prawości, umiłowaniu pokoju. Podkreślano, że do króla wszyscy mieli swobodny dostęp, bez względu na to, z jakiego stanu się wywodzili; i biedni, i bogaci. Kazimierz dbał o sprawy wewnętrzne kraju i położył duże zasługi dla jego rozwoju gospodarczego. Wytyczał drogi, budował zamki i kościoły, rozbudowywał grody, nadawał prawa, walczył z nieprawością.

R1dNg6tjzDUFF
Karol Marconi, Nadanie statutu wiślickiego przez Kazimierza Wielkiego, 1865 r. Ważną spuścizną króla Kazimierza były dwa zbiory praw – statuty wiślicki i piotrkowski.
Źródło: domena publiczna.

Reformy wewnętrzne Kazimierza Wielkiego umocniły Polskę, czyniąc z niej sprawnie zarządzaną monarchię stanowąmonarchia stanowamonarchię stanową. Król, wzorem swego ojca Władysława Łokietka, nadal współpracował z Węgrami i utrzymywał poprawne stosunki z Litwą. Zawarł pokoje z Krzyżakami (1343 r. – pokój kaliski) i Czechami (1348 r. – pokój namysłowski). Polska za czasów ostatniego Piasta znacząco poszerzyła granice, a dzięki przyłączeniu terenów na wschodzie stała się państwem wielokulturowym i wielonarodowym. Odmiennym od jednolitej kulturowo, etnicznie i językowo monarchii wczesnopiastowskiej.

W czasach panowania ostatniego Piasta państwo ponad dwukrotnie powiększyło swoje terytorium i prawie trzykrotnie liczbę ludności. Kraj powoli odzyskiwał pozycję międzynarodową. Pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego Polska zajmowała miejsce w gronie suwerennych państw Europy Środkowej i stała się ważnym elementem równowagi politycznej w tym regionie. Na poniższej mapie przedstawiono ziemie należące do Polski za panowania Kazimierza Wielkiego.

RKVG0YhWdSVpw1Ziemie należące do Królestwa Polskiego za panowania Kazimierza Wielkiego. Państwo polskie pod względem terytorialnym rozrosło się dwukrotnie. Które ziemie były lennem Polski?
Ziemie należące do Królestwa Polskiego za panowania Kazimierza Wielkiego. Państwo polskie pod względem terytorialnym rozrosło się dwukrotnie. Które ziemie były lennem Polski?
Źródło: Poznaniak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Wielkość ze skazą

Jednak nie każde posunięcie Kazimierza Wielkiego w polityce zagranicznej było oceniane jako korzystne z punktu widzenia polskiej racji stanu. Władcy nie udało się odzyskać wszystkich ziem wchodzących w skład Polski przed rozbiciem dzielnicowymrozbicie dzielnicowerozbiciem dzielnicowym. Mazowsze, Śląsk i Pomorze pozostały poza granicami jego państwa. Niektórzy zarzucali królowi, że zamiast skoncentrować wysiłki na odzyskaniu tych terenów, rozpoczął w 1340 r. ekspansję w kierunku Rusi Halickiej. Zapoczątkował w ten sposób kierunek wschodni w polskiej polityce zagranicznej.

RkBmdDeIg4rE21Kazimierz Wielki u Esterki. O romansie króla z piękną Żydówką wspominało wielu pisarze, m.in. Józef Ignacy Kraszewski w powieści „Król chłopów”.
Kazimierz Wielki u Esterki. O romansie króla z piękną Żydówką wspominało wielu pisarze, m.in. Józef Ignacy Kraszewski w powieści „Król chłopów”.
Źródło: domena publiczna.

Przypuszczalnie na łożu śmierci władca dokonał podziału swego państwa, przekazując jego część adoptowanemu synowi Kaźkowi SłupskiemuKaźko SłupskiKaźkowi Słupskiemu. W ten sposób zdawał się zaprzepaścić dorobek całego życia. Jednak Polska w tym czasie była już na tyle scalonym i silnym wewnętrznie państwem, że podjęta przez Kazimierza Wielkiego pod koniec życia akcja zakończyła się niepowodzeniem.

W życiu prywatnym ostatni Piast nie stanowił na pewno wzoru cnót. Dwukrotny bigamistabigamistabigamista, człowiek słynący z zamiłowania do płci pięknej, był wybuchowy i uparty. A mimo to o żadnym chyba innym polskim władcy nie wypowiadano się z tak wielką estymą i szacunkiem jak o Kazimierzu Wielkim.

Kaźko Słupski

Jedyny taki wielki

Nie od razu jednak przyjął się przydomek Wielki dla określenia ostatniego Piasta na polskim tronie. Po raz pierwszy w ten sposób zaczęto nazywać Kazimierza dopiero w XVI w. Marcin Kromer w ogłoszonym w 1554 r. dziele O pochodzeniu i czynach Polaków tak pisał o Kazimierzu:

Marcin Kromer O pochodzeniu i czynach Polaków
RZWYR2QxXfsNG1Kazimierz Wielki na obrazie Leopolda Löfflera. Król trzyma w ręku dokument założycielski Akademii krakowskiej.
Kazimierz Wielki na obrazie Leopolda Löfflera. Król trzyma w ręku dokument założycielski Akademii krakowskiej.
Źródło: domena publiczna.

[…] był bardziej sławny w pokoju niż w czynach i sztuce wojennej; stąd także on jeden wśród władców Polski, jak się wydaje, zasłużył na przydomek wielkiego nie tyle męstwem wojennym i zwycięstwami, ile wspaniałymi czynami i przez obwarowanie licznych zamków i miast, a także dlatego, że do końca utrzymał życzliwość względem siebie zarówno wszystkich wysoko postawionych, jak też ludzi niskiej kondycji społecznej, a to przez te zalety, które zgromadził, to jest sprawiedliwość, przestępność, ludzkość, uprzejmość, łagodność, jakkolwiek dla chwały więcej znaczą cnoty wojenne. Dzisiejsza zaś wdzięczność ludzka łatwiej może być odnoszona do tych cnót łagodności. Zwykle ludzie tamte bardziej podziwiają, lecz te zachowują we wdzięcznej pamięci.

kromer Źródło: Marcin Kromer, O pochodzeniu i czynach Polaków.

Spośród polskich władców Kazimierz Wielki jest jedynym, którego zasługi dla kraju nie były związane ze zwycięstwami na polu bitwy. Jedynym też, który ten zaszczytny przydomek na trwałe zachował. Jego osiągnięcia doceniali zarówno współcześni, jak i potomni.

R1HnM1tOfhxUy

Za mały, żeby być wielkim

Inaczej los i współcześni potraktowali ojca Kazimierza – Władysława. Człowieka, który dokonał zjednoczenia ziem polskich i na zawsze zakończył trwający od 1138 r. okres rozbicia dzielnicowego, obdarzono przydomkiem Łokietek. To zdrobniała forma używana na określenie łokciałokiećłokcia, staropolskiej jednostki miary. Król Władysław nie należał na pewno do postawnych mężczyzn, liczył prawdopodobnie ok. 150 cm wzrostu. Zdaniem kronikarza Jana Długosza wielkość jego dzieł rekompensowała jednak wątłą posturę:

Jan Długosz Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego
RQ4GNaBiwK7Bm1Władysław Łokietek na obrazie Marcello Bacciarellego. Ważniejsze od niewielkiej postury władcy są jego zasługi, na które wskazuje rycerska zbroja oraz królewskie insygnia (jabłko w dłoni króla).
Władysław Łokietek na obrazie Marcello Bacciarellego. Ważniejsze od niewielkiej postury władcy są jego zasługi, na które wskazuje rycerska zbroja oraz królewskie insygnia (jabłko w dłoni króla).
Źródło: domena publiczna.

Mąż dzielny umysłem i czynem, którego nie należy oceniać ze szczupłej, jaką wziął od przyrodzenia postawy, ale z bohaterskiej duszy, co w niedużym, lecz krzepkim mieszkała ciele. Od młodości aż do zgrzybiałego wieku zachował czerstwość umysłu i ciała. Gdyby kto o nim sądzić chciał z jego wzrostu, nie znalazłby nawet postawy godnej rycerza: ale ciało jego szczupłe i drobna postawa, dla której nazywano go Łokietkiem, jakby łokieć ledwo trzymającym miary, umacniała dusza wielka, nagradzając wzrost niski bohaterskimi umysłu przymiotami.

Długosz Źródło: Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. ks. IX, Warszawa 2009.

Trudne czasy i trudne zadania

Panowanie Władysława Łokietka przypadło na bardzo trudne czasy. Okres rozbicia dzielnicowego pozostawił po sobie trwałe ślady w postaci wyraźnych różnic politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych między dzielnicami. Wydawało się, że nie ma szans na odnowienie Królestwa Polskiego, a pierwsze próby podejmowane od połowy XIII w. przez poprzedników Łokietka, m.in. Henryka Probusa oraz Przemysła II, zakończyły się niepowodzeniem. Jak zjednoczyć księstwa polskie, które od przeszło stu pięćdziesięciu lat stanowiły odrębne organizmy państwowe?

RHEOaEFVrG6hF
Ziemie polskie na przełomie XIII i XIV w. Która dzielnica była najbardziej rozdrobniona na księstwa?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Długa i trudna była droga Łokietka do koronacji w 1320 r., a i potem nie było łatwiej. Nie wszystkie ziemie udało się królowi Władysławowi zjednoczyć. Mazowsze, Śląsk pozostały poza granicami państwa. Pomorze Gdańskie zostało utracone na rzecz zakonu krzyżackiego. Bunty mieszczan (wójta Alberta w Krakowie w latach 1311–1312 oraz wójta Przemka w Poznaniu w latach 1313–1314) utrudniały politykę unifikacji ziem polskich i rozbijały państwo od wewnątrz. Sojusz krzyżacko‑czeski stanowił poważne zagrożenie dla odradzającej się państwowości polskiej. Udało się jednak Łokietkowi choć częściowo go zrównoważyć przymierzem z Węgrami i Litwą.

Dwie strony medalu

Władysławowi w drodze do najwyższych godności pomogło na pewno szczęście. Niespodziewane zgony innych książąt piastowskich pretendujących do władzy (Leszka Czarnego w 1288 r., Henryka IV Probusa w 1290 r. i Przemysła II w 1296 r.), królów z czeskiej dynastii Przemyślidów (Wacław II i Wacław III zmarli w ciągu jednego roku) i wreszcie Henryka III Głogowczyka otworzyły przed księciem brzesko‑kujawskim nowe możliwości. Nie zawsze potrafił je należycie i z pożytkiem dla Polski wykorzystać. Utrata Pomorza Gdańskiego i Śląska cieniem kładzie się na panowaniu Piasta.

Trudno nazwać Łokietka geniuszem politycznym. Za bardzo w swoich działaniach kierował się emocjami, za mało rozwagą i dyplomacją. Zapamiętano go nie tylko jako tego, który dokonał odnowienia państwa polskiego, ale również władcę, który uciskał poddanych i dwukrotnie obłożony został klątwą kościelnąklątwa kościelnaklątwą kościelną. Zamieszany był w skrytobójcze śmierci przeciwników politycznych, łamał przysięgi i porozumienia. Jan Matejko na jednym z obrazów (na ilustracji poniżej) przedstawił Władysława Łokietka odmawiającego przyjęcia propozycji wynegocjowanych z Krzyżakami. Jednak jego niezłomność w dążeniu do celu doprowadziła do zakończenia rozbicia dzielnicowego.

R1CaTuGo2Wpo5
Jan Matejko, Łokietek zrywa układy z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim, 1879 r.
Źródło: domena publiczna.

Życie Piasta to ciągłe pasmo walki o władzę, królewską koronę i zjednoczenie. Z prowincjonalnego książątka jednej z pomniejszych dzielnic wyrósł na polityka okiem i sercem ogarniającego cały kraj. Po wielu latach Polska znów stała się królestwem, a jej pozycja jako państwa suwerennego się umocniła. Wysoką cenę przyszło Łokietkowi za to zapłacić. Paweł Jasienica pisał:

Paweł Jasienica Polska Piastów

Czterdzieści pięć lat walki – klęski, z których się podnosił, zwycięstw, które wcale jeszcze nie były ostatecznymi tryumfami, i śmierci w chwili wyjątkowo mrocznej, nazajutrz prawie po utracie Kujaw, a wraz z nimi rodowej dzielnicy.

P. Jasienica Źródło: Paweł Jasienica, Polska Piastów, Warszawa 1985, s. 205.
R8sasn1KODVb1

Słownik

monarchia stanowa
monarchia stanowa

jeden z ustrojów politycznych w średniowiecznej Europie, społeczeństwo było podzielone na kilka stanów różniących się znaczeniem i przywilejami; władca miał częściowo ograniczoną władzę na rzecz reprezentacji stanowych (np. przedstawicieli szlachty, duchowieństwa)

rozbicie dzielnicowe
rozbicie dzielnicowe

okres w historii Polski trwający od 1138 do 1320 r., w którym państwo polskie stało się związkiem osobnych księstw połączonych wspólnym władcą (seniorem); po wygaśnięciu zasady pryncypatu stały się one niezależnymi państewkami

bigamista
bigamista

osoba, która zawiera ponowny związek małżeński, pozostając wciąż w innym ważnym małżeństwie

łokieć
łokieć

jednostka miary długości, oparta na średniej długości ręki liczonej od stawu łokciowego do końca palca środkowego

klątwa kościelna
klątwa kościelna

(ekskomunika, anatema) w chrześcijaństwie najwyższa kara kościelna polegająca na wykluczeniu wiernego z życia religijnego z powodu ciężkiego przestępstwa wobec porządku i nauki Kościoła

Słowa kluczowe

Kazimierz Wielki, Władysław Łokietek, zjednoczenie, rozbicie dzielnicowe, panowanie, bilans