Kazimierz już za swojego życia zyskał opinię wybitnego władcy. Kronikarze, zarówno jemu współcześni, jak i późniejsi, pisali o podziwu godnych czynach ostatniego Piasta, jego prawości, umiłowaniu pokoju. Podkreślano, że do króla wszyscy mieli swobodny dostęp, bez względu na to, z jakiego stanu się wywodzili; i biedni, i bogaci. Kazimierz dbał o sprawy wewnętrzne kraju i położył duże zasługi dla jego rozwoju gospodarczego. Wytyczał drogi, budował zamki i kościoły, rozbudowywał grody, nadawał prawa, walczył z nieprawością.
R1dNg6tjzDUFF
Ilustracja przedstawiająca scenę rodzajową, odgrywającą się w sali tronowej. Starszy mężczyzna z brodą i wąsami oraz długimi włosami siedzi na tronie. Ubrany jest w długą szatę i płaszcz zarzucony na ramiona. Na głowie ma koronę, spod której widać długie włosy opadające na ramiona. Wokół niego stoją ludzie, obok siedzi kapłan ubrany w szatę biskupią, na głowie ma mitrę, rodzaj narycia głowy o stożkowatym kształcie, składającego się z dwóch zszytych ze sobą trójkątów. W ręku trzyma pastorał, długa laskę ze ślimakowatym zakończenie. Na schodkach, prowadzących do podwyższenia, a której stoi tron klęczy mężczyzna. Wręcza on królowi do rąk dokument. Wokół stoi grupa mężczyzn, ubranych w stroje rycerskie lub szlacheckie.
Karol Marconi, Nadanie statutu wiślickiego przez Kazimierza Wielkiego, 1865 r. Ważną spuścizną króla Kazimierza były dwa zbiory praw – statuty wiślicki i piotrkowski.
Źródło: domena publiczna.
Reformy wewnętrzne Kazimierza Wielkiego umocniły Polskę, czyniąc z niej sprawnie zarządzaną monarchię stanowąmonarchia stanowamonarchię stanową. Król, wzorem swego ojca Władysława Łokietka, nadal współpracował z Węgrami i utrzymywał poprawne stosunki z Litwą. Zawarł pokoje z Krzyżakami (1343 r. – pokój kaliski) i Czechami (1348 r. – pokój namysłowski). Polska za czasów ostatniego Piasta znacząco poszerzyła granice, a dzięki przyłączeniu terenów na wschodzie stała się państwem wielokulturowym i wielonarodowym. Odmiennym od jednolitej kulturowo, etnicznie i językowo monarchii wczesnopiastowskiej.
W czasach panowania ostatniego Piasta państwo ponad dwukrotnie powiększyło swoje terytorium i prawie trzykrotnie liczbę ludności. Kraj powoli odzyskiwał pozycję międzynarodową. Pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego Polska zajmowała miejsce w gronie suwerennych państw Europy Środkowej i stała się ważnym elementem równowagi politycznej w tym regionie. Na poniższej mapie przedstawiono ziemie należące do Polski za panowania Kazimierza Wielkiego.
RKVG0YhWdSVpw1Ziemie należące do Królestwa Polskiego za panowania Kazimierza Wielkiego. Państwo polskie pod względem terytorialnym rozrosło się dwukrotnie. Które ziemie były lennem Polski?
Mapa Polski przedstawiająca granice za panowania Kazimierza Wielkiego. Obszar Polski obejmował: od północnego-zachodu Drahim, Wałcz, Czaplinek, Santok, Kujawy, Ziemię Dobrzyńską, Ziemię Płocką, Ziemię Zakroczymską aż po Rajgród i Ziemię Wilską na północnym-wschodzie. Do Polski będącej w posiadaniu Piastów Ziemi Łęczyckiej, Sieradzkiej i Wieluńskiej, Małopolski, przyłączono częściowo Mazowsze (Ziemię Sochaczewską), Ruś Halicką i Włodzimierską, Ziemię Przemyską oraz Podole.
Ziemie należące do Królestwa Polskiego za panowania Kazimierza Wielkiego. Państwo polskie pod względem terytorialnym rozrosło się dwukrotnie. Które ziemie były lennem Polski?
Źródło: Poznaniak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.
Wielkość ze skazą
Jednak nie każde posunięcie Kazimierza Wielkiego w polityce zagranicznej było oceniane jako korzystne z punktu widzenia polskiej racji stanu. Władcy nie udało się odzyskać wszystkich ziem wchodzących w skład Polski przed rozbiciem dzielnicowymrozbicie dzielnicowerozbiciem dzielnicowym. Mazowsze, Śląsk i Pomorze pozostały poza granicami jego państwa. Niektórzy zarzucali królowi, że zamiast skoncentrować wysiłki na odzyskaniu tych terenów, rozpoczął w 1340 r. ekspansję w kierunku Rusi Halickiej. Zapoczątkował w ten sposób kierunek wschodni w polskiej polityce zagranicznej.
RkBmdDeIg4rE21Kazimierz Wielki u Esterki. O romansie króla z piękną Żydówką wspominało wielu pisarze, m.in. Józef Ignacy Kraszewski w powieści „Król chłopów”.
Obraz przedstawia średniowieczną scenkę rodzajową. W progu domu stoi żydowska rodzina. W uchylonych drzwiach starszy mężczyzna z brodą (ojciec). Na schodkach prowadzących do wejścia młoda dziewczyna (Estera) i mała dziewczynka. Nieco niżej czwórka młodszego rodzeństwa różnej płci. Zza domu wychodzi starsza kobieta (matka). Po lewej stronie widać podchodzącego do domu mężczyznę (król Kazimierz Wielki). Mężczyzna ubrany jest w strój szlachecki, złoty płaszcz, na głowie ma czerwone nakrycie głowy przypominające chustę. Buty wysokie z ostrogami. W prawym ręku trzyma róg. Żydowska rodzina ubrana po mieszczańsku. Najstarsza z dziewcząt stojąca przy wejściu, trzyma się pod boki. Ubrana w długą, zamaszystą suknię. Na szyi sznury perłowych korali i naszyjniki, w uszach kolczyki. Spod sukni wysuwa się nosek jej trzewika, zakończonego ostrym noskiem. O zamożności rodziny świadczy także widoczna we fragmencie ściana domu. Jest on murowany z czerwonej cegły, w oknie ma drewniane okiennice z kutymi zawiasami. Na zewnątrz przy progu ustawiona jest drewniana beczka z winem, z charakterystycznym kranikiem. Pod kranik podstawiony jest metalowy lub cynowy gąsior wina w kształcie wielkiej karafki. Obok stoi drugi przygotowany do napełnienia.
Kazimierz Wielki u Esterki. O romansie króla z piękną Żydówką wspominało wielu pisarze, m.in. Józef Ignacy Kraszewski w powieści „Król chłopów”.
Źródło: domena publiczna.
Przypuszczalnie na łożu śmierci władca dokonał podziału swego państwa, przekazując jego część adoptowanemu synowi Kaźkowi SłupskiemuKaźko SłupskiKaźkowi Słupskiemu. W ten sposób zdawał się zaprzepaścić dorobek całego życia. Jednak Polska w tym czasie była już na tyle scalonym i silnym wewnętrznie państwem, że podjęta przez Kazimierza Wielkiego pod koniec życia akcja zakończyła się niepowodzeniem.
W życiu prywatnym ostatni Piast nie stanowił na pewno wzoru cnót. Dwukrotny bigamistabigamistabigamista, człowiek słynący z zamiłowania do płci pięknej, był wybuchowy i uparty. A mimo to o żadnym chyba innym polskim władcy nie wypowiadano się z tak wielką estymą i szacunkiem jak o Kazimierzu Wielkim.
Kaźko Słupski
Właściwie Kazimierz IV (1351–1377), książę dobrzyński, inowrocławski i słupski, syn Bogusława V i Elżbiety Kazimierzówny, córki króla Kazimierza Wielkiego. Przewidywany jako następca Kazimierza i adoptowany przez niego prawdopodobnie w 1369 r., aby uniemożliwić wyegzekwowanie przez Ludwika Węgierskiego praw do polskiego tronu po bezpotomnej śmierci króla. Ostatecznie rządził tylko na przyznanych mu ziemiach.
R1UcD0ri8q3CI
Ilustracja przedstawia postać rycerza. Widzimy jego prawy profil. Mężczyzna ma brody i wąsy, na głowie hełm. Obie dłonie zaciśnięte na rękojeści miecza.
Jedyny taki wielki
Nie od razu jednak przyjął się przydomek Wielki dla określenia ostatniego Piasta na polskim tronie. Po raz pierwszy w ten sposób zaczęto nazywać Kazimierza dopiero w XVI w. Marcin Kromer w ogłoszonym w 1554 r. dziele O pochodzeniu i czynach Polaków tak pisał o Kazimierzu:
Marcin KromerO pochodzeniu i czynach Polaków
RZWYR2QxXfsNG1Kazimierz Wielki na obrazie Leopolda Löfflera. Król trzyma w ręku dokument założycielski Akademii krakowskiej.
Obraz przedstawia portret króla. Mężczyzna w sile wieku, ma pociągłą twarz, długi, prosty nos i wysokie czoło. Na głowie ma koronę, spod której widać długie, kręcone, czarne włosy. Ma także długą, czarną, kędzierzawą brodę i wąsy. Ubrany jest w czerwoną, aksamitną szatę królewską, zapinaną na rząd niewielkich guzików. Na ramiona zarzucony ma płaszcz obszyty futrem z gronostajów, zapinany na klamrę na piersiach. Szatę ma ozdobioną metalowym pasem, przy którym wisi krótki miecz. W prawym ręku trzyma dokument z wiszącą swobodnie w dół, wielką, okrągłą pieczęcią. W tle okno, w oknie widać zabudowania na tle nieba.
Kazimierz Wielki na obrazie Leopolda Löfflera. Król trzyma w ręku dokument założycielski Akademii krakowskiej.
Źródło: domena publiczna.
[…] był bardziej sławny w pokoju niż w czynach i sztuce wojennej; stąd także on jeden wśród władców Polski, jak się wydaje, zasłużył na przydomek wielkiego nie tyle męstwem wojennym i zwycięstwami, ile wspaniałymi czynami i przez obwarowanie licznych zamków i miast, a także dlatego, że do końca utrzymał życzliwość względem siebie zarówno wszystkich wysoko postawionych, jak też ludzi niskiej kondycji społecznej, a to przez te zalety, które zgromadził, to jest sprawiedliwość, przestępność, ludzkość, uprzejmość, łagodność, jakkolwiek dla chwały więcej znaczą cnoty wojenne. Dzisiejsza zaś wdzięczność ludzka łatwiej może być odnoszona do tych cnót łagodności. Zwykle ludzie tamte bardziej podziwiają, lecz te zachowują we wdzięcznej pamięci.
kromer Źródło: Marcin Kromer, O pochodzeniu i czynach Polaków.
Spośród polskich władców Kazimierz Wielki jest jedynym, którego zasługi dla kraju nie były związane ze zwycięstwami na polu bitwy. Jedynym też, który ten zaszczytny przydomek na trwałe zachował. Jego osiągnięcia doceniali zarówno współcześni, jak i potomni.
R1HnM1tOfhxUy
Infografika przedstawiająca najważniejsze daty dotyczące panowania Kazimierz Wielkiego. Żył od tysiąc trzysta dziesiątego do tysiąc trzysta siedemdziesiątego roku. Panował od tysiąc trzysta trzydziestego trzeciego do tysiąc trzysta siedemdziesiątego roku. Tysiąc trzysta trzydzieści pięć układy w Wyszehradzie i w Trenczynie, tysiąc trzysta trzydzieści dziewięć proces Krzyżaków w Warszawie drugi zjazd w Wyszehradzie, tysiąc trzysta czterdzieści trzy wieczysty pokój z Krzyżakami w Kaliszu, tysiąc trzysta czterdzieści do tysiąc trzysta czterdzieści dziewięć zajęcie Rusi Halickiej, tysiąc trzysta czterdzieści siedem do tysiąc trzysta czterdzieści osiem kodyfikacja prawa statuty piotrkowski i wiślicki, tysiąc trzysta czterdzieści osiem pokój w Namysłowie z Czechami, tysiąc trzysta pięćdziesiąt jeden Mazowsze lennem Polski, tysiąc trzysta sześćdziesiąt cztery fundacja Akademii Krakowskiej zjazd monarchów w Krakowie, tysiąc trzysta sześćdziesiąt sześć wyprawa na Ruś.
Za mały, żeby być wielkim
Inaczej los i współcześni potraktowali ojca Kazimierza – Władysława. Człowieka, który dokonał zjednoczenia ziem polskich i na zawsze zakończył trwający od 1138 r. okres rozbicia dzielnicowego, obdarzono przydomkiem Łokietek. To zdrobniała forma używana na określenie łokciałokiećłokcia, staropolskiej jednostki miary. Król Władysław nie należał na pewno do postawnych mężczyzn, liczył prawdopodobnie ok. 150 cm wzrostu. Zdaniem kronikarza Jana Długosza wielkość jego dzieł rekompensowała jednak wątłą posturę:
Jan DługoszRoczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego
RQ4GNaBiwK7Bm1Władysław Łokietek na obrazie Marcello Bacciarellego. Ważniejsze od niewielkiej postury władcy są jego zasługi, na które wskazuje rycerska zbroja oraz królewskie insygnia (jabłko w dłoni króla).
Obraz przedstawiający frontalny portret młodego mężczyzny. Twarz pucułowata, policzki z rumieńcami, niewielki zarost nad górną wargą i na brodzie. Na głowie hełm z kolczatką. W prawej ręce trzyma sztandar. a w lewej kulę z maleńkim krzyżykiem, tzw. jabłko królewskie. Ubrany jest w pełną metalową zbroję.
Władysław Łokietek na obrazie Marcello Bacciarellego. Ważniejsze od niewielkiej postury władcy są jego zasługi, na które wskazuje rycerska zbroja oraz królewskie insygnia (jabłko w dłoni króla).
Źródło: domena publiczna.
Mąż dzielny umysłem i czynem, którego nie należy oceniać ze szczupłej, jaką wziął od przyrodzenia postawy, ale z bohaterskiej duszy, co w niedużym, lecz krzepkim mieszkała ciele. Od młodości aż do zgrzybiałego wieku zachował czerstwość umysłu i ciała. Gdyby kto o nim sądzić chciał z jego wzrostu, nie znalazłby nawet postawy godnej rycerza: ale ciało jego szczupłe i drobna postawa, dla której nazywano go Łokietkiem, jakby łokieć ledwo trzymającym miary, umacniała dusza wielka, nagradzając wzrost niski bohaterskimi umysłu przymiotami.
Długosz Źródło: Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. ks. IX, Warszawa 2009.
Trudne czasy i trudne zadania
Panowanie Władysława Łokietka przypadło na bardzo trudne czasy. Okres rozbicia dzielnicowego pozostawił po sobie trwałe ślady w postaci wyraźnych różnic politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych między dzielnicami. Wydawało się, że nie ma szans na odnowienie Królestwa Polskiego, a pierwsze próby podejmowane od połowy XIII w. przez poprzedników Łokietka, m.in. Henryka Probusa oraz Przemysła II, zakończyły się niepowodzeniem. Jak zjednoczyć księstwa polskie, które od przeszło stu pięćdziesięciu lat stanowiły odrębne organizmy państwowe?
RHEOaEFVrG6hF
Mapa przedstawiająca ziemie polskie na przełomie 13 i 14 w. Są na niej wskazane: 1. Ziemie zjednoczone i uzależnione przez Henryka czwartego Probusa w latach 1288-1290 (Śląsk, Księstwo Wrocławskie, Ziemia Krakowska). 2. Ziemie we władaniu Władysława Łokietka w latach 1289-1292 (Ziemia Brzeska, Sieradzka, Sandomierska). 3. Ziemie pod panowaniem Przemysła drugiego w latach 1294-1296 (Pomorze Gdańskie i Wielkopolska). 4. Niezależne księstwa Piastów Śląskich (ziemie w okolicach Żagania, Jaworu, Opola, Bytomia, Raciborza i Cieszyna). 5. Niezależne księstwa Piastów mazowieckich (Kujawy, Ziemia Łęczycka, Mazowsze).
Ziemie polskie na przełomie XIII i XIV w. Która dzielnica była najbardziej rozdrobniona na księstwa?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.
Długa i trudna była droga Łokietka do koronacji w 1320 r., a i potem nie było łatwiej. Nie wszystkie ziemie udało się królowi Władysławowi zjednoczyć. Mazowsze, Śląsk pozostały poza granicami państwa. Pomorze Gdańskie zostało utracone na rzecz zakonu krzyżackiego. Bunty mieszczan (wójta Alberta w Krakowie w latach 1311–1312 oraz wójta Przemka w Poznaniu w latach 1313–1314) utrudniały politykę unifikacji ziem polskich i rozbijały państwo od wewnątrz. Sojusz krzyżacko‑czeski stanowił poważne zagrożenie dla odradzającej się państwowości polskiej. Udało się jednak Łokietkowi choć częściowo go zrównoważyć przymierzem z Węgrami i Litwą.
Dwie strony medalu
Władysławowi w drodze do najwyższych godności pomogło na pewno szczęście. Niespodziewane zgony innych książąt piastowskich pretendujących do władzy (Leszka Czarnego w 1288 r., Henryka IV Probusa w 1290 r. i Przemysła II w 1296 r.), królów z czeskiej dynastii Przemyślidów (Wacław II i Wacław III zmarli w ciągu jednego roku) i wreszcie Henryka III Głogowczyka otworzyły przed księciem brzesko‑kujawskim nowe możliwości. Nie zawsze potrafił je należycie i z pożytkiem dla Polski wykorzystać. Utrata Pomorza Gdańskiego i Śląska cieniem kładzie się na panowaniu Piasta.
Trudno nazwać Łokietka geniuszem politycznym. Za bardzo w swoich działaniach kierował się emocjami, za mało rozwagą i dyplomacją. Zapamiętano go nie tylko jako tego, który dokonał odnowienia państwa polskiego, ale również władcę, który uciskał poddanych i dwukrotnie obłożony został klątwą kościelnąklątwa kościelnaklątwą kościelną. Zamieszany był w skrytobójcze śmierci przeciwników politycznych, łamał przysięgi i porozumienia. Jan Matejko na jednym z obrazów (na ilustracji poniżej) przedstawił Władysława Łokietka odmawiającego przyjęcia propozycji wynegocjowanych z Krzyżakami. Jednak jego niezłomność w dążeniu do celu doprowadziła do zakończenia rozbicia dzielnicowego.
R1CaTuGo2Wpo5
Obraz przedstawia scenę rozmowy dwóch mężczyzn przy stole. Centralna postać, znajdująca się nieco po prawej, ubrana jest w pełną, stalową zbroję rycerską. Twarz zwrócona w lewą stronę ku swojemu rozmówcy. Długie, siwe wąsy z zawiniętymi do góry końcówkami. Dłuższe, siwe włosy widoczne spod korony. Na ramionach zarzucony płaszcz, zapinany na klamrę pod szyją. W prawej dłoni trzyma krótki miecz, skierowany ostrzem w stronę mężczyzny siedzącego z nim przy stole. Stół przykryty czerwonym suknem z krawędziami wykończonymi wiszącymi frędzlami. Na nim leżą zwoje dokumentów z okrągłymi pieczęciami. Po lewej stronie siedzi mężczyzna w stroju rycerza Zakonu Krzyżackiego. Owinięty jest białym płaszczem. Na jego piersiach wisi metalowy ryngraf, rodzaj medalionu w kształcie tarczy z rysunkiem czarnego orła. W tle widać dwie rozmawiające ze sobą postaci. Za królem stoi człowiek z Chorągwią Polski.
Jan Matejko, Łokietek zrywa układy z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim, 1879 r.
Źródło: domena publiczna.
Życie Piasta to ciągłe pasmo walki o władzę, królewską koronę i zjednoczenie. Z prowincjonalnego książątka jednej z pomniejszych dzielnic wyrósł na polityka okiem i sercem ogarniającego cały kraj. Po wielu latach Polska znów stała się królestwem, a jej pozycja jako państwa suwerennego się umocniła. Wysoką cenę przyszło Łokietkowi za to zapłacić. Paweł Jasienica pisał:
Paweł JasienicaPolska Piastów
Czterdzieści pięć lat walki – klęski, z których się podnosił, zwycięstw, które wcale jeszcze nie były ostatecznymi tryumfami, i śmierci w chwili wyjątkowo mrocznej, nazajutrz prawie po utracie Kujaw, a wraz z nimi rodowej dzielnicy.
P. Jasienica Źródło: Paweł Jasienica, Polska Piastów, Warszawa 1985, s. 205.
R8sasn1KODVb1
Infografika przedstawiająca najważniejsze daty dotyczące panowania Władysława Łokietka. Żył w latach tysiąc dwieście sześćdziesiąt do tysiąc trzysta trzydzieści trzy. Panował w latach tysiąc trzysta dwadzieścia tysiąc trzysta trzydzieści trzy. tysiąc trzysta sześć Łokietek zajmuje Małopolskę, ziemię sieradzką, łęczycką, Pomorze Gdańskie i Kujawy. tysiąc trzysta osiem opanowanie przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego, tysiąc trzysta jedenaście do tysiąc trzysta dwanaście bunt wójta Alberta, tysiąc trzysta czternaście stłumienie buntu wójta Przemka w Poznaniu i opanowanie Wielkopolski, tysiąc trzysta dwadzieścia koronacja Łokietka, sojusz z Węgrami, sąd papieski w Inowrocławiu, tysiąc trzysta dwadzieścia pięć przymierze z państwem litewskim, tysiąc trzysta dwadzieścia sześć wyprawa polsko-litewska na Brandenburgię, tysiąc trzysta dwadzieścia siedem początek wojny z Krzyżakami, tysiąc trzysta trzydzieści jeden bitwa pod Płowcami, tysiąc trzysta trzydzieści dwa zajęcie przez Krzyżaków ziemi dobrzyńskiej i Kujaw.
Słownik
monarchia stanowa
monarchia stanowa
jeden z ustrojów politycznych w średniowiecznej Europie, społeczeństwo było podzielone na kilka stanów różniących się znaczeniem i przywilejami; władca miał częściowo ograniczoną władzę na rzecz reprezentacji stanowych (np. przedstawicieli szlachty, duchowieństwa)
rozbicie dzielnicowe
rozbicie dzielnicowe
okres w historii Polski trwający od 1138 do 1320 r., w którym państwo polskie stało się związkiem osobnych księstw połączonych wspólnym władcą (seniorem); po wygaśnięciu zasady pryncypatu stały się one niezależnymi państewkami
bigamista
bigamista
osoba, która zawiera ponowny związek małżeński, pozostając wciąż w innym ważnym małżeństwie
łokieć
łokieć
jednostka miary długości, oparta na średniej długości ręki liczonej od stawu łokciowego do końca palca środkowego
klątwa kościelna
klątwa kościelna
(ekskomunika, anatema) w chrześcijaństwie najwyższa kara kościelna polegająca na wykluczeniu wiernego z życia religijnego z powodu ciężkiego przestępstwa wobec porządku i nauki Kościoła
Słowa kluczowe
Kazimierz Wielki, Władysław Łokietek, zjednoczenie, rozbicie dzielnicowe, panowanie, bilans