Pod względem skutków oddziaływania szkodliwe czynniki środowiskowe możemy podzielić na:

• czynniki teratogenne – powodujące wystąpienie wad wrodzonych u płodu; należą do nich m.in. antybiotyki takie jak tetracykliny i aminoglikozydy, narkotyki i promieniowanie jonizujące;

• czynniki embriotoksyczne – są to przede wszystkim leki powodujące ciężkie uszkodzenia zarodka lub jego śmierć, takie jak talidomid;

• czynniki fetotoksyczne – opóźniające rozwój płodu; przejawiają się np. obniżeniem masy ciała i długości ciała płodu;

• czynniki genotoksyczne – wpływające bezpośrednio na materiał genetyczny, czyli powodujące mutacje; mutageny podzielono na fizyczne (np. promieniowanie jonizujące, szok termiczny), chemiczne (pestycydy, składniki dymu tytoniowego, dioksyny) i biologiczne (np. wirus różyczki lub pierwotniak wywołujący toksoplazmozę).

Według innego podziału czynników środowiskowych, uwzględniającego ich charakter, wyróżniamy czynniki materialne i niematerialne.

Do materialnych zaliczamy czynniki:

• fizyczne (urazy mechaniczne, promieniowanie jonizujące, temperatura, hałas);

• chemiczne (związki chemiczne w miejscu pracy, alkohol etylowy, dym tytoniowy);

• biologiczne (choroby wywołane przez patogeny, zwł. wirusy: cytomegalii, żółtaczki, ospy wietrznej i różyczki; groźna dla płodu jest również toksomplazmoza wywołana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii).

Na pograniczu tej klasyfikacji i tzw. czynników matczynych znajdują się czynniki odżywcze, czyli dieta ciężarnej. Dieta oraz aktywność fizyczna składają się na styl życia, który z kolei jest podstawą tzw. higieny ciąży.

Z kolei czynniki niematerialne to czynniki wywołujące u ciężarnej:

• stres;

• niedobór snu;

• nadmierny wysiłek fizyczny (np. ciężka aktywność zawodowa).

Promieniowanie jonizujące

Promieniowanie jonizujące, nazywane rentgenowskim, wykorzystuje się powszechnie w medycynie w celach diagnostycznych (badania obrazowe: RTG, tomografia komputerowa) i terapeutycznych (radioterapia stosowana w celu niszczenia tkanki nowotworowej). Dane dotyczące szkodliwości promieniowania jonizującego na płód pochodzą głównie z badań na zwierzętach i obserwacji dzieci urodzonych po zrzuceniu bomb w Hiroszimie i Nagasaki. Na tej podstawie większość towarzystw medycznych uznaje za bezpieczne dla płodu dawki 10–15 cGy. Natomiast w przypadku dawek powyżej 20 cGy, stosowanych w radioterapii nowotworów, należy podjąć rozważną decyzję uwzględniającą zarówno ryzyko dla płodu, jak i dla matki. Przede wszystkim w pierwszych 15 tygodniach ciąży lekarz wraz z pacjentką powinni wziąć pod uwagę ryzyko zmniejszenia ilorazu inteligencji i wystąpienia wad wrodzonych u dziecka. Jednocześnie zaś muszą pamiętać o ryzyku dla matki wynikającym z zaniechania terapii.

Hałas

Kobietom w ciąży nie zaleca się przebywania w miejscach, w których panuje hałas. Przez pojęcie hałasu rozumie się niepożądane, nieprzyjemne oraz szkodliwe dźwięki. Hałas jest szczególnie niebezpieczny dla kobiet w ciąży, ponieważ może prowadzić do uszkodzenia narządu słuchu płodu oraz negatywnie wpływać na inne zmysły. Przyczynia się on do porodów po terminie oraz uzyskania mniejszej liczby punktów w skali Apgarskala Apgarskali Apgar przez noworodki. Szkodliwa jest przede wszystkim długotrwała ekspozycja na hałas. W poniższej tabeli przedstawiono wpływ na organizm hałasu w zależności od jego natężenia.

Metale ciężkie

Szkodliwym czynnikiem wpływającym na przebieg ciąży i rozwój płodu jest narażenie na metale ciężkie, które występują m.in. w pożywieniu i powietrzu. Ich nagromadzenie w środowisku jest skutkiem rozwoju przemysłu i urbanizacji. Do grupy metali ciężkich zalicza się: arsen, chrom, cynę, cynk, kadm, kobalt, mangan, miedź, nikiel, ołów, rtęć, selen, srebro i żelazo. Niektóre z nich w odpowiednich ilościach są niezbędne dla zdrowia i prawidłowego rozwoju płodu. Jednak ich nadmiar może być przyczyną zatruć organizmu. Szkodliwe pierwiastki akumulowane są m.in. w kościach czy mózgu. W konsekwencji mogą się pojawić mutacjemutacjemutacje czy uszkodzenia obejmujące centralny układ nerwowy. Szczególnie niebezpiecznymi metalami ciężkimi są kadm i rtęć.

RLv4d06Xg6CFk1

Na ilustracji jest oznaczenie CE. To dwie litery tworzące półkola - każda z nich.

Produkty wprowadzane na rynek, np. woda do celów spożywczych, muszą spełniać wymagania dotyczące zawartości metali ciężkich – nie należy się więc obawiać kumulacji metali spowodowanej np. piciem wody butelkowanej. Warto zwrócić uwagę na produkty oznakowane symbolem „CE”, czyli zgodne z europejskimi dyrektywami dotyczącymi bezpieczeństwa użytkowania, ochrony środowiska i zdrowia, a także atest PZH, wystawiany przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny (PZH). Świadczy on o bezpieczeństwie produktu dla ludzi i środowiska pod warunkiem stosowania go zgodnie z przeznaczeniem.

Jednym z istotnych źródeł kumulacji metali ciężkich w organizmie ludzkim jest tzw. ekspozycja zawodowa, występująca w przemyśle hutniczym, elektrowniach i górnictwie. W tych warunkach może dojść także do zatrucia ostrego, spowodowanego krótkim kontaktem z metalem o dużym stężeniu. Oczywiście, kobiety ciężarne nie mogą pracować na takich stanowiskach.

Używki

Z krwiobiegu kobiety ciężarnej do płodu przechodzą niektóre substancje szkodliwe, m.in. używki takie jak alkohol, kofeina, nikotyna i narkotyki. Używki to substancje lub ich mieszaniny na ogół pozbawione składników odżywczych, za to działające na organizm pobudzająco (psychoaktywne). Są one szkodliwe szczególnie w ciąży, wpływając zarówno na jej przebieg, jak i na rozwój płodu.

Szkodliwy wpływ alkoholu na przebieg ciąży i rozwój płodu znany był już w XVIII w. Obecnie jego widoczne skutki u dzieci opisywane są jako alkoholowy zespół płodowyalkoholowy zespół płodowyalkoholowy zespół płodowy (FAS, ang. fetal alcohol syndrome). Obejmuje on opóźnienie wzrostu i przybierania na wadze, spowolnienie rozwoju intelektualnego oraz dysmorfie twarzy (np. opadanie powieki, małe oczodoły). Ponadto u niemowląt z FAS odnotowuje się m.in. wady serca i nerek, a także anomalie budowy klatki piersiowej i dłoni.

Substancje zawarte w dymie tytoniowym są przyczyną przede wszystkim nowotworów układu oddechowego, a także m.in. wątroby, jelita grubego czy trzustki. Ponadto palenie tytoniu ma szkodliwy wpływ na przebieg ciąży. Może być przyczyną poronień, powikłań okołoporodowych, przedwczesnego odklejenia łożyska, uszkodzeń błon płodowych, a także martwych urodzeń. U noworodków matek palących obserwuje się obniżenie urodzeniowej masy ciała. Cecha ta stanowi jeden z objawów płodowego zespołu ponikotynowegopłodowy zespół ponikotynowypłodowego zespołu ponikotynowego (FTS, ang. fetal tobacco syndrome). Szkodliwe substancje zawarte w dymie tytoniowym wykazują działanie teratogennedziałanie teratogennedziałanie teratogenne, przez co mogą być przyczyną deformacji narządów (np. nerek) oraz niedotlenienia płodu.

Kofeina, znajdująca się w kawie i herbacie oraz w niektórych napojach gazowanych, podobnie jak palenie papierosów może powodować poronienia oraz obniżenie urodzeniowej masy ciała dzieci. Co więcej, może się przyczyniać do tzw. „nagłej śmierci łóżeczkowej” niemowląt.

Niektóre zakażenia u kobiet w ciąży stanowią niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia płodu. Transmisja patogenu może się odbywać wewnątrzmacicznie lub podczas porodu, a nawet podczas karmienia piersią. Do najgroźniejszych dla płodu infekcji należą:

• różyczka, wywoływana przez wirusa różyczki (RUBV); może ona powodować uszkodzenia układu nerwowego prowadzące do ślepoty, głuchoty, opóźnienia umysłowego, a także wady narządów wewnętrznych;

• cytomegalia; przy pierwszym kontakcie matki z wirusem cytomegalii ryzyko zakażenia wewnątrzmacicznego sięga 50%, natomiast kiedy wirus uaktywnia się u ciężarnej, która wcześniej już przeszła tę chorobę – ok. 1%; zakażenie płodu może skutkować zespołem licznych wad wrodzonych;

• zapalenie wątroby typu C zwiększa ryzyko wad wrodzonych, dlatego w ciąży obowiązkowe są badania w kierunku zakażenia HCV (ang. hepatitis C virus)

• ospa wietrzna;  najpoważniejszym powikłaniem u ciężarnej jest zapalenie płuc, dziecko zaś może być dotknięte wrodzonym zespołem ospy wietrznej;

• toksoplazmoza; wywołujący ją pierwotniak Toxoplasma gondii przechodzi przez łożysko, choć zakażenie na ogół przebiega bezobjawowo; jeśli rozwinie się choroba,  jej  objawy są tym poważniejsze, im wcześniej doszło do zarażenia płodu: zakażenie w I trymestrze może spowodować poronienie, zaś w II trymestrze przeważnie wywołuje ciężkie objawy, takie jak wodogłowie; zarażenie płodu pod koniec ciąży na ogół daje objawy dopiero w okresie niemowlęcym lub później – należą do nich m.in. zez i zapalenie siatkówki.

Okres płodowy należy do tzw. krytycznych okresów rozwoju organizmu ludzkiego, w których wpływ niewłaściwej diety, w tym niedobór lub nadmiar składników pokarmowych, skutkuje trwałymi zmianami dotyczącymi metabolizmu i gospodarki hormonalnej. One zaś wpływają na zdrowie dziecka w późniejszym okresie życia i mogą doprowadzić np. do rozwoju cukrzycy typu 2. lub powikłań sercowo‒naczyniowych nawet w wieku dorosłym.

W wielu procesach biochemicznych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu uczestniczą witaminy. Nieprawidłowo zbilansowana dieta może być przyczyną ich niedoborów. W takiej sytuacji wyróżniamy dwa stany:

• hipowitaminoza – niedobór witamin(y) spowodowany stosowaniem ubogiej w nie diety lub będący efektem upośledzonego wchłaniania;

• awitaminoza – całkowity brak lub znaczny niedobór witamin(y).

Indeks dolny Tabela. Skutki niedoborów wybranych witamin i mikroelementów dla płodu i ciężarnej. Indeks dolny koniec_{Tabela. Skutki niedoborów wybranych witamin i mikroelementów dla płodu i ciężarnej.}

Hiperwitaminozy również mogą mieć niekorzystny wpływ na przebieg ciąży i rozwój płodu. Dla przykładu, przedawkowanie witaminy A może skutkować zaburzeniami rozwoju układu nerwowego, wydalniczego oraz wodogłowiem lub małogłowiem.

Wiele badań udowodniło, że dieta zawierająca białko pochodzące z różnych źródeł zmniejsza ryzyko porodu przed 37. tygodniem ciąży. W niewielkim stopniu przed przedwczesnym porodem chronią też cynk i wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA). Z kolei ryzyko porodu przedwczesnego może zwiększać niedożywienie.

Stres

Czynniki środowiskowe (fizyczne lub psychiczne) mogą wywoływać stres, czyli stan wzmożonego napięcia nerwowego. Jest to reakcja psychofizjologiczna, podczas której wydzielane są hormony i neuroprzekaźniki. Silny i przewlekły stres u kobiet ciężarnych zwiększa ryzyko poronienia. Wpływa on również na niską masę urodzeniową dziecka, wystąpienie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagizespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagizespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD, ang. attention deficit hyperactivity disorder), a także zmniejsza zdolność uczenia się i rozwoju ruchowego.

Nadmierna aktywność fizyczna

Udowodniono, że ciężka i średniociężka aktywność zawodowa zaburzają rozwój płodu i przyczyniają się do zmniejszenia urodzeniowej masy ciała. Szczególnie niekorzystne są: stojąca pozycja ciężarnej towarzysząca pracy na niektórych stanowiskach, wysiłki o charakterze siłowym, długotrwała aktywność fizyczna i niemożność odpoczywania w trakcie długo trwającej aktywności. Ciężarne nie powinny również zwiększać poziomu aktywności sprzed ciąży. Jednak kobiety, które przed ciążą były regularnie aktywne fizycznie, np. ćwiczyły, mogą tę aktywność kontynuować w podobnym lub mniejszym stopniu, ale pod warunkiem, że nie ma ku temu przeciwwskazań medycznych. Regularny wysiłek w ciąży przynosi korzyści matce (poprawia napięcie mięśni dna miednicy i chroni przed wysiłkowym nietrzymaniem moczu) i dziecku (może zmniejszać ryzyko stresu u noworodka podczas porodu oraz zwiększać jego dobrostan w pierwszych minutach życia).

Słownik