Badania terenowe to jeden z najważniejszych sposobów pozyskiwania informacji o środowisku geograficznym. Badania te polegają głównie na obserwacji, która uznawana jest za podstawową metodę naukową. Obserwacja to świadome, celowe i planowane czynności, które mogą być wykonywane jednorazowo lub systematycznie, polegające na opisie lub pomiarze cech przedmiotów, zjawisk i procesów.

W geografii jako nauce o rozmieszczeniu obiektów, zjawisk i procesów w przestrzeni istotne jest zorientowanie się względem kierunków świata, orientacja mapy i identyfikacja miejsca obserwacji lub pomiaru. Współcześnie przy użyciu urządzeń elektronicznych orientacja w przestrzeni sprowadza się zwykle do użycia określonej aplikacji w telefonie komórkowym (smartfonie) lub do wykorzystania nawigacji. Najbardziej rozpowszechnioną jest aplikacja Google Maps, która umożliwia ustalenie lokalizacji obserwatora na uproszczonych mapach topograficznych lub na podkładzie obrazów satelitarnych.

RHfpYHrSmhSGT

Ilustracja przedstawia smartfon, na ekranie którego wyświetlony jest fragment mapy w aplikacji Google maps. Po lewej od smartfona widnieje logo tej aplikacji - zielony trójkąt z literą gie przedzielony żłta linią od niebieskiego i szarego trójkąta. W niebieski trójkąt wbity czerwony znacznik w kształcie odwróconej kropli.

Klasyczne metody orientacji na mapie, pomiary azymutów oraz pomiary odległości zamieszczono w lekcji pt. „Pomiary geodezyjne”. Natomiast przy orientacji w terenie bez mapy ważne jest wskazanie kierunku północnego. W słoneczny dzień, w zależności od pory dnia, można w przybliżeniu oznaczyć kardynalne kierunki świata, a precyzyjne określenie kierunku południa możliwe jest przy pomocy zegarka. W tym celu zegarek należy ustawić poziomo tak, aby mała wskazówka ustawiona była ku Słońcu. Południe wskaże dwusieczna kąta pomiędzy małą wskazówką a godziną 12:00.

RI9wz0afGJ3s0

Ilustracja przedstawia ustalanie kierunku południowego za pomocą zegarka. Na ilustracji są dwie tarcze zegarka. Na lewej jest godzina sześć po dziewiątej. Mała wskazówka ustawiona jest na jednej linii z symbolem słońca. Kierunek południowy oznaczono na linii, którą zaznaczono pośrodku między linią ze słońcem przy krótkiej wskazówce a linią wyprowadzoną jako przedłużenie pozycji dwunastki na tarczy zegara. Południe wypada na przedłużeniu linii pomiędzy 10 a 11 na tarczy. Na drugiej, prawej tarczy zegara jest godzina 31 minut po godzinie drugiej. Mała wskazówka ustawiona jest na jednej linii z symbolem słońca. Kierunek południowy oznaczono na linii, którą zaznaczono pośrodku między linią ze słońcem przy krótkiej wskazówce a linią wyprowadzoną jako przedłużenie pozycji dwunastki na tarczy zegara. Południe wypada na przedłużeniu linii pomiędzy 1 a 2 na tarczy.

Opisując swoją pozycję bez mapy, należy opisać ukształtowanie powierzchni, na której się znajdujemy (teren płaski, nachylonynachylenie terenunachylony, falisty, pagórkowaty), rodzaj pokrycia terenu (pole uprawne, nieużytek, łąka, las, pojedyncze zabudowania itp.) oraz określić kierunki i oszacować odległości do przewodnich obiektów w terenie. Do obiektów tych należą: cieki, wzniesienia, obniżenia, duże pojedyncze drzewa, skraj lasu, drogi, linie energetyczne, duże budynki (kościoły, magazyny), kominy, wieże nadajników radiowych i telefonii komórkowej, przydrożne kapliczki.

Szacowanie odległości można wykonać na podstawie oceny widoczności szczegółów przedmiotów. Oceniając odległość, warto pamiętać o złudzeniach optycznych, na przykład przedmioty duże, na jasnym jednorodnym tle wydają się być bliżej niż w rzeczywistości, a małe przedmioty, na ciemnym tle (w nocy), widoczne z góry, wydają się być położone dalej niż w rzeczywistości.

RgS2XPsJxlHqQ

Ilustracja przedstawia tabelę. W jednej kolumnie podano odległość w metrach, w drugiej informacje o widoczności. Odległość 100 metrów: części twarz (oczy,, nos, usta), liście drzew. Odległość 15-170 metrów: szczegóły ubrania( guziki, pas, buty). Odległość do 200 metrów: dachówki na dachach i liście na drzewach. Odległość 250-300 metrów: kolor i części ubrania. Odległość 500 metrów: słupki ogrodzenia, ramy okienne. Odległość 500-600 metrów: ruchy rąk i nóg, gałęzie drzew. Odległość 700-800 metrów: zarys postaci ludzkiej, grube gałęzie drzew. Odległość 1000-1200 metrów: pnie drzew, słupy przydrożne, pojazdy. Odległość 3000-4000 metrów: okna w domach, kominy na dachach. Odległość 5000 metrów: pojedyncze małe domy, kontury pojedynczych drzew.

Planując obserwacje, powinno się przygotować formularz, w którym notowane będą informacje o środowisku geograficznym. W formularzu powinny być wymienione cechy obiektów, które podlegają obserwacji. Obserwowane mogą być różne komponenty środowiska geograficznego:

• budowa geologiczna (cechy skał, układ warstw skalnych),

• cechy profilu glebowego (poziomy gleby, barwa i struktura gleby, oglejenieoglejenieoglejenie, zawartość węglanu wapnia i odczyn gleby, klasyfikacja gleb),

• rzeźba terenu (wyodrębnienie, klasyfikacja i opis form, pomiar wysokości względnej, nachylenia, układ i kształt koryt rzecznych),

• elementy pogody (temperatura powietrza, siła i kierunek wiatru, zachmurzenie, rodzaje chmur, opady, zjawiska optyczne),

• cechy wód powierzchniowych (temperatura, przejrzystość, zapach, odczyn, zjawiska lodowe, prędkość płynięcia),

• cechy wód gruntowych (temperatura, zapach, smak), 

• wypływy wód (źródła, wycieki, wysiękiwysiękwysięki, młaki),

• typy troficznetrofiatroficzne jezior,

• stan morza, 

• szata roślinna (postacie życiowe roślin, warstwy i formacje szaty roślinnej),

• zbiorowiska roślinne, piętra roślinne), 

• świat zwierzęcy (sylwetki, głosy i tropy zwierząt), 

• fizjonomiafizjonomiafizjonomia miast i wsi,

• style architektonicznestyl architektonicznystyle architektoniczne obiektów,

• antropogeniczne składniki krajobrazu (przeznaczenie budynków mieszkalnych, przemysłowych, transportowych, usługowo‑handlowych, sakralnych, kultury, sportu i turystyki, związanych z gospodarką wodną, użytkowanie terenu w obszarach miejskich i wiejskich).

Do obserwacji terenowych przydatne są różnego rodzaju klucze identyfikacyjne. Przykłady kluczy służących do rozpoznania wybranych komponentów środowiska geograficznego znajdują się w ćwiczeniach interaktywnych.

Słownik