Cechy pytań filozoficznych

Choć filozofię określa się czasami mianem sztuki zadawania pytań, to nie każde pytanie jest pytaniem filozoficznym. Pytania filozoficzne wyrastają ze zdziwienia – na przykład otaczającym nas światem – lecz poza tym dotyczą najbardziej podstawowych lub ostatecznych kwestii, są racjonalneracjonalizmracjonalne oraz abstrakcyjneabstrakcyjnyabstrakcyjne. Jakie kwestie możemy uznać za podstawowe i ostateczne? Porównaj ze sobą dwa rodzaje pytań.

Pytania filozoficzne nie mają praktycznych celów – stoi za nimi zainteresowanie samym problemem. Dotyczą więc często kwestii, które, przynajmniej w pewnych momentach życia – są dla ludzi problematyczne, jak sens istnienia czy nieuchronność śmierci. Zwykle starają się raczej docierać do tego, co najbardziej podstawowe – podłoża wszystkich innych kwestii – niż pytać o konkretne rzeczy.

Pytania filozoficzne są również racjonalne, co w najogólniejszym sensie oznacza, że może je zrozumieć każdy racjonalnie myślący człowiek oraz że można udzielić na nie zgodnej z rozumem odpowiedzi.

Ostatnia cecha pytań filozoficznych to abstrakcyjność. Zauważ, jak różnią się od siebie pytania:

Pierwsze pytanie zawiera pewien ogólny element – twardość. Jest on jednak powiązany z konkretnymi obiektami. Jeśli rozumiemy to pytanie, dotkniemy jednego i drugiego awokado i określimy, które z nich jest twardsze w dotyku. Wszystkie elementy tego pytania są powiązane z konkretnymi, namacalnymi obiektami. Tymczasem elementy drugiego pytania są abstrakcyjne – ani bytubytbytu, ani materii nie możemy dotknąć, zobaczyć, poczuć, jednym słowem: nie są nam one dane naocznie. To odróżnia je od konkretnych rzeczy, które ujmujemy naocznie, czyli za pomocą zmysłów. Na czym polega myślenie abstrakcyjne, które wydaje się fundamentem myślenia filozoficznego?

Czym jest myślenie abstrakcyjne?

Według ustaleń współczesnej psychologii człowiek nie rodzi się z umiejętnością abstrakcyjnego myślenia – pojawia się ona na ostatnim etapie jego rozwoju. Szwajcarski psycholog Jean Piaget wyróżnił cztery fazy rozwoju poznawczego dziecka.

Fazy rozwoju poznawczego człowieka według Piageta

Myśleniu abstrakcyjnemu odpowiada ostatni etap rozwoju wyróżniony przez Piageta. Polega ono zarówno na tym, że za pomocą wyobraźni możemy myśleć w oderwaniu od konkretnych przedmiotów, jak i na myśleniu o przedmiotach, które w ogóle nie mają konkretnego odniesienia – jak wszystkie podstawowe kategorie filozoficzne: byt, rozum czy wartości.

Oczywiście, ta właściwość naszego myślenia przejawia się wielu aspektach naszego życia. Na przykład właśnie teraz, kiedy czytasz, odrywasz się od konkretnej sytuacji, w której litery są ciągiem czarnych linii na ekranie. Traktujesz je bowiem jako znaki – dokonujesz więc myślowych operacji, dzięki którym litery odsyłają cię do abstrakcyjnego sensu całego tekstu. Porządkujesz go, zapamiętujesz, łączysz z informacjami, które już posiadasz. Pismo to jeden z przejawów abstrakcyjnego myślenia.

Co jednak było wcześniej – zanim ludzie zaczęli stosować pismo? W dalszej części tego tekstu przyjrzymy się jedynym dostępnym nam dzisiaj śladom abstrakcyjnego myślenia, które pozostawił po sobie człowiek prehistoryczny – jego sztuce.

Sztuka człowieka prehistorycznego

Prehistoria to najstarsza epoka w dziejach ludzkości, rozpoczynająca się wraz z pojawieniem się gatunku ludzkiego, a kończąca wynalezieniem pisma. Dzieli się ona na okresy, które wyróżnia się, biorąc pod uwagę podstawowy materiał, którego używano do wyrobu narzędzi.

• epoka kamienia (ok. 2 600 000 – 3400/2000 p.n.e)

  • paleolitpaleolitpaleolit (ok. 2 600 000 – ok. 11 000 p.n.e.)

  • mezolit (ok. 10 000 – ok. 5000 p.n.e.)

  • neolitneolitneolit (ok. 9000 – ok. 3400/2000 p.n.e.)

• eneolit/chalkolit/epoka miedzi (ok. 6000 – ok. 3400/2000 p.n.e.)

• epoka brązu (ok. 3400 – ok. 1200/750 p.n.e.)

• epoka żelaza (ok. 1200 p.n.e. do starożytności)

Najstarszy okres prehistorii, paleolit, zaczyna się około 2,6 mln lat temu, ponieważ właśnie wtedy, jak się przyjmuje, ludzie zaczęli wytwarzać narzędzia. Przejście z paleolitu do neolitu dokonało się w IX tysiącleciu p.n.e.

W paleolicie sztuka przyjmowała postać malarstwa jaskiniowego oraz rzeźby. W neolicie pojawiły się elementy architektoniczne, takie jak menhiry, oraz sztuka użytkowa (np. ceramika), a wraz z nią – abstrakcyjne ornamenty.

RJDhEH4C8bEIt

Zdjęcie przedstawia stojącą w pionie wysoką, podłużną skałę. Otaczają ją krzewy.

Najstarszym przejawem sztuki prehistorycznej jest malarstwo jaskiniowe. Pierwsze, pochodzące z paleolitu malowidła przedstawiają dłonie, a także grupy kropek i kresek, które – co ciekawe – odnajdywane są na całym świecie, w miejscach tak od siebie odległych, jak Francja, argentyńska Patagonia i Australia.

Rbxn4vJY8xLpn

Zdjęcie przedstawia malowidła ludzkich dłoni na skale.

Pojawiają się również przedstawienia męskich oraz żeńskich genitaliów, a także rzeźby nazywane prehistorycznymi Wenus. Są to małe figurki kobiece, które eksponują związane z macierzyństwem cechy płciowe (piersi, brzuch).

R65UWRuMnNIcc

Zdjęcie przedstawia figurkę kobiety o obfitych kształtach: dużych piersiach i brzuchu, masywnych udach. Jej głowa nie ma twarzy.

Paleolityczne malarstwo jaskiniowe osiągnęło stan największego rozkwitu w rejonie Pirenejów (Hiszpania i Francja). Barwne, dynamiczne malowidła przedstawiają względnie realistycznie wyobrażone postaci zwierzęce. 

R16oYICyZ67T8

Na zdjęciu znajdują malowidła na skale. Przedstawiają one dzikie zwierzęta.

Z kolei postaci ludzkie są schematyczne. Malowidła przedstawiają sceny polowań, walk oraz tańców. Na przełomie paleolitu i neolitu pojawiają się figurki zwierząt, również domowych, a także gliniane maski, rozwija się ceramika oraz związana z nią ornamentyka. W neolicie pojawiają się również pierwsze budowle o charakterze kultowym. 

Myślenie, sztuka i natura człowieka

Sztukę prehistoryczną interpretuje się zazwyczaj w kontekście religijnym – jako przejaw wierzeń ówczesnych ludzi. Warto zwrócić uwagę jednak na pewną cechę łączącą wszystkie przejawy sztuki prehistorycznej – podobnie jak język, wydaje się ona być wyrazem potrzeby komunikacji, ekspresji treści symbolicznych oraz abstrakcyjnych myśli. Człowiek prehistoryczny pokazał nam poprzez swoją sztukę, w jaki sposób rozumie samego siebie jako część większej, być może naturalnej, a być może boskiej rzeczywistości. 

Spojrzenie na sztukę prehistoryczną prowadzi nas w ten sposób do problemu natury człowieka. Okazuje się bowiem, że jeśli spojrzymy w głąb historii naszego gatunku, w najstarszym dostępnym naszej wiedzy okresie odnajdziemy ślady abstrakcyjnego myślenia. Jest to silny argument za tym, że leży ono w naszej naturze, czyli mówiąc inaczej – że myślenie i próby przekazania innym abstrakcyjnych, symbolicznych treści są właściwym nam, ludziom, sposobem istnienia. Dążenie to, które – jak można przypuszczać – stanowi jedną z przyczyn powstania języka, sztuki i pisma, stanowi też jeden z fundamentów myślenia filozoficznego.

Słownik