Konflikt francusko‑hiszpański

Półwysep Apeniński należał w XV wieku do najatrakcyjniejszych regionów Europy, m.in. ze względu na bogactwo, płynące z handlu, rzemiosła i operacji bankowych. Nie bez znaczenia był też fakt, że w Rzymie swą siedzibę miało papiestwo, a bujny rozwój kultury i sztuki dodawał prestiżu władcom państw i państewek włoskich. Jednocześnie Italia była podzielona politycznie:

• na południu – w Neapolu, na Sycylii i Sardynii – rządziła dynastia aragońska, od 1516 r. zaś Habsburgowie,

• środkową część półwyspu zajmowało Państwo Kościelne,

• a w północnej o dominację walczyły republiki Wenecji i Florencji oraz Księstwo Mediolanu.

Łup nie do pogardzenia nawet dla europejskich mocarstw stanowić mogły również Genua – siedziba znakomitych żeglarzy i bankierów, oraz leżące na pograniczu francuskim Piemont i Sabaudia.

Wojny włoskie

R1C70AV5J8o5S1

Obraz przedstawia Karola ósmego Walezjusza. Ma on długie brązowe włosy. Na głowie ma czarną czapkę. Jest brany w złotą koszulę i czerwony płaszcz z czarnym kołnierzykiem. Na szyi ma naszyjnik ze złotych muszelek.

Wojna Francji z Hiszpanią wybuchła o panowanie nad poszczególnymi państwami włoskimi. Początki wojen włoskich były związane z rywalizacją krajów włoskich między sobą. Partykularne interesy poszczególnych władców doprowadziły do wciągnięcia do wojen Francji, która szybko za cel wzięła sobie podporządkowanie Italii.

W 1494 r. król Francji Karol VIII, powołując się na swoje, odziedziczone po Andegawenach prawa dynastyczne, najechał Włochy, w lutym 1495 r. wkroczył do Neapolu. Francuzi nie byli jednak w stanie utrzymać się we Włoszech. Dnia 31 marca 1795 r. ukształtował się sojusz państw włoskich i Hiszpanii, a w listopadzie padł ostatni ostatni francuski punkt oporu w królestwie Neapolu – Gaeta. Działania wojenne przeniosły się na pogranicze hiszpańsko‑francuskie. Ostateczny pokój między Francją a Hiszpanią zawarto 5 sierpnia 1498 r., już po śmierci Karola.

Ambitne plany Karola VIII podjęli jego następcy. Ludwik XII podniósł roszczenia nie tylko o Neapol, ale również o Księstwa Mediolanu. W lipcu 1499 r. wojska francuskie przekroczyły Alpy, a 6 października Ludwik XII wjechał do Mediolanu. W wyniku klęsk odniesionych przez wojska francuskie w walkach z Hiszpanami, na początku 1504 r. doszło do zawarcia w Lyonie rozejmu między Ludwika XII a Ferdynandem Aragońskim, na mocy którego Hiszpania zatrzymywała Królestwo Neapolu, a Francja – Księstwo Mediolanu, nie zrzekając się jednak praw do Neapolu. w wyniku trzech kolejnych wojen Francuzi utracili Neapol, ale utrzymali Mediolan. Kolejne konflikty wybuchały jeszcze w latach 1504–1508 oraz w latach 1510–1514. W wyniku tego ostatniego Francja straciła Księstwo Mediolanu, Szwajcarzy zajęli część Lombardii i północnych Włoch, Państwo Kościelne przejęło część Niziny Padańskiej, Parmę i Piacenzę, Genua odzyskała niepodległość, Hiszpania zajęła cały obszar Królestwa Nawarry na południe od Pirenejów, a Anglia Tournai. W 1515 r. wybuchła kolejna wojna o Mediolan. Po raz kolejny Francja i Wenecja stanęły naprzeciw Habsburgom, Państwu Kościelnemu i oddziałom Szwajcarskim. W tym samym roku Mediolan powrócił do Francji.

Jako że to ostatnie księstwo wchodziło w skład cesarstwa, po śmierci Maksymiliana I w 1519 r. król Francji Franciszek I zgłosił swą kandydaturę do tronu cesarskiego. W ten sposób chciał on wyrwać swój kraj z okrążenia przez posiadłości Habsburgów, którzy w 1516 r. opanowali tron hiszpański. Ostatecznie zwyciężył jednak wnuk zmarłego cesarza, król Hiszpanii Karol Habsburg, choć musiał kupić głosy elektorówelektor (w Rzeszy)elektorów za astronomiczną sumę pożyczoną od kupca Jakuba Fuggera z Augsburga.

RqFlFfL9k0CMH

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn. Jeden z nich siedzi przy biurku i zapisuje cos w dużej księdze. Drugi stoi przed biurkiem i mówi do piszącego. Na stole leżą dwa zamknięte notesy, a na ziemi liczne kartki. Obaj są ubrani w ciemne płaszcze. Piszący mężczyzna ma białe rajtuzy.

R1JusTcpITw8S1

Obraz przedstawia bitwę pod Pawią. Wojska konne i piechota ścierają się na linii umocnionych wałów, na których ustawione są armaty. Po prawej stronie płynie rzeka, która wypływa z gór znajdujących się w oddali. Po lewej stronie znajduje się niski mur i małe zabudowania.

W 1521 r., dwa lata po interwencji króla Francji w sprawy Rzeszy, doszło do generalnej rozprawy między nim a Habsburgami w Italii. Mimo początkowych sukcesów Francuzów wojna zakończyła się ich klęską w bitwie pod Pawią w 1525 r., a sam Franciszek znalazł się w cesarskiej niewoli. Uwolniony w zamian za zrzeczenie się pretensji do Włoch, Flandrii nad Morzem Północnym i Franche‑Comté we wschodniej Francji, natychmiast przystąpił do budowania antycesarskiego sojuszu z Anglią, papiestwem i miastami włoskimi, ale wynikła z tego w 1526 r. kolejna wojna nie zakończyła się powodzeniem. W 1527 r. Karol V zdobył i splądrował Rzym. Walki trwały do 1529 r., kiedy to zawarto pokój. Zwycięski Karol V mógł zająć się wewnętrznymi sprawami Niemiec, które ogarnęła reformacja oraz stawić czoła zagrożeniu ze strony Turcji, która po bitwie pod Mohaczem w 1526 r. zajęła wschodnie Węgry i narzuciła zwierzchność lenną Siedmiogrodowi.

Pokój w Cateau‑Cambrésis

Klęski na polach bitew nie osłabiły nienawiści Franciszka I do cesarza, przeciw któremu nie zawahał się on wspierać niemieckich luteran i zawrzeć sojuszu z Turcją. Francuskie porty nad Morzem Śródziemnym stanęły otworem dla tureckich korsarzy atakujących statki hiszpańskie i włoskie.

Kolejne wojny toczone w latach 30., 40. i 50. XVI w. zakończył pokój zawarty w Cateau‑Cambrésis w 1559 r., który ostatecznie oddał Włochy pod kontrolę Habsburgów hiszpańskich. Filip II rządził Neapolem, Sycylią, Sardynią i Mediolanem, a pozostałe państwa włoskie znalazły się w stanie zależności od Hiszpanii, przy czym niektóre z nich potrafiły z tego wyciągnąć niemałe korzyści. Genueńscy bankierzy stali się podporą finansów iberyjskiej monarchii. Udzielane jej kredyty obciążone były wprawdzie wysokim ryzykiem, ale wynoszące od 10% do 30% odsetki przynosiły ogromne zyski. Wojny włoskie, wywołane przez miejscowych władców, doprowadziły do upadku znaczenia politycznego i militarnego większość państw Italii. Niezależność utrzymały tylko Państwo Kościelne i Wenecja.

Układ kończący po 65 latach wojny włoskie był korzystny dla Hiszpanii, choć nie rozstrzygał ostatecznie, które z mocarstw uzyska dominującą pozycję. Francja zrzekła się pretensji do południowych Niderlandów (dzisiejsza Belgia) i Nawarry, ale uzyskała nieznaczne tereny kosztem Rzeszy oraz port Calais, zajęty przez Anglików jeszcze na początku wojny stuletniej. Na następne ponad pół wieku w Europie Zachodniej zapanował pokój. Przyczyniły się do tego m.in. ogromne koszty wojen, które doprowadziły oba państwa na skraj bankructwa, a także wybuch konfliktów religijnych we Francji. Te ostatnie spowodowały osłabienie monarchii Walezjuszy i oddały inicjatywę w polityce zagranicznej hiszpańskim Habsburgom. Francja ostatecznie zrezygnowała z prób opanowania terenów Italii. Francuska ekspansja skierowała się na ziemie położone nad Renem w Rzeszy.

R103QsAKkmUns

Obraz przedstawia Franciszka pierwszego. Ma on brodę i krótkiego wąsa. Na głowie ma czarną czapkę z białym futrem. Jest ubrany w gruby strój składający się ze złotych i czarnych pasów. Na szyi ma naszyjnik.

Hiszpania Filipa II

Uzależnienie od państwa znacznej części szlachty przyczyniło się do zaniku prywatnych wojen, typowych dla Półwyspu Iberyjskiego jeszcze w XV w. Tym też można wytłumaczyć brak na terenie Hiszpanii większych buntów, mimo ogromnych ciężarów finansowych związanych z utrzymaniem imperium. Jedynie na początku panowania Habsburgów, w 1520 r., doszło do zbrojnej rewolty communeros, czyli gmin miejskich, której uczestnicy występowali przeciw rządom cudzoziemców przybyłych z Karolem V oraz wysokim podatkom. Rok później powstanie zostało krwawo stłumione.

Syn i następca Karola V, Filip II, który zasiadł na hiszpańskim tronie po abdykacji swojego ojca w 1556 r., sprawował rządy zupełnie inaczej niż jego poprzednik. Spędzający całe dnie nad urzędowymi papierami i drżący o swoje zdrowie hipochondryk nie znosił dalekich podróży. W 1561 r. ustanowił stolicę w Madrycie, 10‑tysięcznym mieście, które ustępowało wielkością Sewilli, Walencji, Barcelonie, a nawet Toledo. O jego wyborze zdecydowało położenie w centrum kraju i bliskość ulubionej siedziby króla – Escorialu.

R1NiRbLrbUK5i

Obraz przedstawia ogromny biały pałac składający się z wielu części. Jego czarne dachy są pokryte licznymi oknami i wieżyczkami. Najwyższe z nich zakończone są krzyżami. Najwyższa wieża jest zakończona kopułą. Pałac posiana liczne okna. Jest otoczony przez plac, park oraz pomniejsze budynki. Przed pałacem stoją liczne karoce i zgromadziła się grupa arystokratów. W oddali znajdują się małe wzgórza.

Organizacja władzy w imperium

Państwo, którym rządził Filip, było konglomeratemkonglomeratkonglomeratem ziem cieszących się odmiennymi przywilejami, prawami i tradycjami samorządowymi. Dotyczy to nie tylko Niderlandów, Franche‑Comté, posiadłości włoskich i Nowego Świata, ale także samej Hiszpanii, w której Kastylia, Aragonia, Nawarra, Katalonia i Walencja zachowały osobne reprezentacje stanowe, zwane kortezami. W Kastylii do 1538 r. konsultowano z nimi sprawy podatkowe, a potem zaprzestano zwoływania szlachty i duchowieństwa, pozostawiając jedynie przedstawicieli miast, których wynagradzano w zależności od stopnia uległości wobec monarchy. Własne instytucje i tradycje zachowała również Portugalia, której tron Filip II odziedziczył w 1580 roku. Trwająca do 1640 r. unia miała charakter wyłącznie personalny.

R1TST7pvun0QX1

Obraz przedstawia Filipa drugiego Habsburga stojącego przy stole okrytym czerwonym obrusem. Ma on krótkie ciemne włosy, wąsa i krótką bródkę. Jest ubrany w czarno‑złotą zbroję i białe rajtuzy. Prawą rękę trzyma na hełmie, który leży na stole, a lewą rękę trzyma na mieczu, który jest przypięty do jego pasa.

Sprawowanie władzy utrudniały odległości dzielące poszczególne części państwa. Co więcej, Niderlandy, Franche‑Comté i Neapol były od siebie odizolowane, a więc przerzucając wojska z prowincji do prowincji, trzeba było korzystać z drogi morskiej bądź przecinać terytoria innych państw. Również wolny obieg informacji utrudniał centralizację władzy. Ponieważ król rezerwował dla siebie najważniejsze decyzje, w jego kancelarii piętrzyły się dziesiątki spraw, a decyzje bywały opóźnione czy wręcz nieaktualne. Konieczne okazało się zatem rządzenie za pośrednictwem pełnomocników: wicekrólów i namiestników. Jedynymi organami centralnymi państwa były działające przy królu rady: złożona z przedstawicieli poszczególnych królestw Rada Państwa i działająca przy niej Rada Wojenna. Obok nich istniały też rady zarządzające poszczególnymi częściami imperium bądź określonymi sprawami, np. Rady Kastylii, Aragonii, Indii, Skarbu, Inkwizycji itp. Wszystkie te instytucje zatrudniały armię urzędników, zwykle synów średniej i drobnej szlachty, absolwentów uniwersytetu w Salamance, legitymujących się zaświadczeniem, że wśród przodków nie mieli Żydów ani muzułmanów. Tym sposobem ekspansja kolonialna, wojny na kontynencie i rozrost administracji uratowały szlachtę hiszpańską przed degradacją społeczną. Ci, którzy nie przystosowali się do nowych realiów, podzielili los Don Kichota, błędnego rycerza z powieści Miguela Cervantesa, bądź upadli jeszcze niżej.

Inkwizycja hiszpańska

Szczególne znaczenie wśród instytucji państwa hiszpańskiego miała inkwizycjainkwizycjainkwizycja, która od początku stanowiła narzędzie w ręku władców. Po zdobyciu Emiratu Granady na Półwyspie Iberyjskim w 1492 r. i tym samym zakończeniu rekonkwistyrekonkwistarekonkwisty dotychczas nieochrzczonym Żydom i muzułmanom nakazano przyjąć chrześcijaństwo, opornych zaś wygnano. Celem inkwizycji stało się odtąd zwalczanie pozornie nawróconych – marranówmarranowie lub maranimarranów (Żydów) i moryskówmoryskowiemorysków (Maurów). Gnębiona ludność pochodzenia arabskiego kilkakrotnie chwytała za broń, ale izolowane powstania tłumiono. Ostateczne wygnanie morysków w 1609 r. pozbawiło siedmiomilionowy kraj blisko 500 tys. poddanych, głównie wykwalifikowanych rolników i rzemieślników.

Słownik

Słowa kluczowe

Habsburgowie, wojny włoskie, Filip II, Europa w XVI–XVII w., wojny o hegemonię

Bibliografia

Wiek XVI‑XVIII w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sonańska‑Bondaruk, Warszawa 1999.

Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.