Liberalizm i wolność przekonań

Podstawową wartością liberalizmuliberalizmliberalizmu jest wolność. To ona ma gwarantować rozwój i dobrobyt ludzkości. John Stuart Mill wyróżniał jej trzy rodzaje: wolność przekonań, wolność postępowania i wolność zrzeszania się.

RjYMrzyuDbv0W

Obraz przedstawia cienie ludzi stojących obok siebie, kilku z nich trzyma flagi i transparenty. Postacie wraz z flagami i transparentami są czarne na białym tle.

Co to jest przekonanie?

Czym są przekonania? Do tej kategorii zalicza się wszystkie sądy i zdania oparte na przeświadczeniu o ich prawdziwości i słuszności. W logice przekonanie definiowane jest następująco:

Być o czymś przekonanym oznacza zatem posiadanie odczucia, że nasz pogląd lub myśl na dany temat są słuszne i uzasadnione. Na przykład nauczycielka może być przekonana o tym, że jej uczniowie robią postępy w nauce, co oznacza, że uznaje czynienie tych postępów za rzecz prawdziwą. Innym przykładem mogą być nasze wierzenia religijne. Ktoś może być przekonany, że Bóg istnieje, co oznacza, że w jego mniemaniu jest to pogląd uzasadniony.

Zgodnie z doktryną liberalizmu człowiek ma prawo do tego, by posiadać własne zdanie, opinię na jakiś temat, żywić uczucia, mieć swoje przemyślenia i poglądy polityczne, a ponadto własne sumieniesumieniesumienie. John Stuart Mill powiedziałby, że nic i nikt nie może go w tych prawach ograniczać.

Dlaczego to jest ważne?

RNSLlOcgmwJvV

Na zdjęciu widnieje pusta sala obrad, krzesła i stoły ustawione są w rzędach w półokręgach, na środku jest mównica, za nią kolejne rzędy krzeseł oraz flagi Polski i Unii Europejskiej.

Liberałowie dowodzą, że jakikolwiek przymus w relacjach społecznych dozwolony jest tylko i wyłącznie wtedy, gdy zagrożona jest wolność innych jednostek. Granicę wolności stanowi jedynie wolność drugiego człowieka. W tym wypadku należałoby zatem zapytać, czy istnieją jakiekolwiek racje, które pozwoliłyby zabronić komukolwiek mieć takie lub inne przekonania. John Stuart Mill powiedziałby, że nie ma takich racji. Ktoś mógłby stwierdzić, że wolność przekonań oznacza również zgodę na te fałszywe lub szkodliwe. Tu liberałowie odpowiedzieliby, że ludzie mają prawo popełniać błędy, ponieważ nie wiadomo, jaki pogląd lub stanowisko okaże się wartościowe. Ograniczenie wolności przekonań spowodowałoby zatem więcej szkody niż pożytku. Za Walterem Lippmannem można by powiedzieć: Gdzie wszyscy myślą tak samo, nikt nie myśli zbyt wiele.

Wolność przekonań a prawa człowieka

Ideę wolności przekonań odnajdziemy również w koncepcji praw człowieka. Można powiedzieć, że zaistniały one dzięki szkole prawa naturalnego, która pojawiła się w drugiej połowie XVII wieku. Wprawdzie zalążki podstawowych koncepcji związanych z prawami człowieka odnajdujemy już u starożytnych, a także w myśli filozoficznej średniowiecza, jednak najpełniej idea ta, wraz z troską o praktyczną jej realizację, wyraża się w epoce nowożytnej i jest związana z humanistycznym rozumieniem wolności (tj. przekonaniem, iż należy się ona każdemu człowiekowi tylko dlatego, że jest człowiekiem, a nie dlatego, że należy do określonego stanu, kasty, rasy).

Wolność przekonań, wymieniana najczęściej razem z wolnością wyznania i sumienia, wyrażania swoich opinii, jest współcześnie jedną z podstawowych wolności gwarantowanych w ustawach konstytucyjnych w krajach demokratycznych. W Konstytucji RP nie wyodrębnia się wolności przekonań jako takiej, ale można uznać, że zapis jej dotyczący odnajdujemy m.in. w następującym artykule:

Podobnie wyraża się idea wolności przekonań w przyjętej w 1948 r. w Paryżu przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych Powszechej deklaracji praw człowieka, uważanej za prawo zwyczajowe:

Na podstawie Powszechnej deklaracji praw człowieka w 1950 r. podpisano Europejską konwencję praw człowieka oraz w 1966 r. międzynarodowe pakty praw człowieka, czyli umowy zapewniające podstawowe prawa i wolności człowieka oraz zobowiązania państw wobec obywateli.

Czy wolność przekonań jest nieograniczona?

Analizując wolność przekonań, pojawia się pytanie, czy może być ona w jakikolwiek sposób ograniczona. Według liberałów jedyna tego możliwość wynikałaby z wolności drugiego człowieka. Czy przekonania mogą w jakikolwiek sposób szkodzić innym?

R1bUI7wDlwfwc

Na grafice znajdują się postacie stojące w kilku rzędach. Są w różnych kolorach. Postacie na rysunku mają kształt ludzików, ale nie są konkretnymi osobami.

Jeżeli ktoś powie, że pewna gra komputerowa mu się nie podoba, to oczywiście jest to wyraz czyichś upodobań, do których każdy ma prawo. Jeżeli jednak ktoś stwierdzi, że w jego opinii ta gra jest zła, to możemy od tej osoby oczekiwać, że przedstawi jakieś powody, np. słabą fabułę lub jakość grafiki. W przeciwnym wypadku nikt nie będzie traktował poważnie takiej opinii.

Zwolennik Milla powiedziałby jednak, że nie mamy prawa w żaden sposób ograniczać tego rodzaju przekonań.

Sytuacja komplikuje się, jeżeli ktoś stwierdzi, że Ziemia jest płaska i możemy się z tym nie zgadzać, ale taka jest jego opinia. O ile opinia na temat gry komputerowej dotyczy pewnego subiektywnego wrażenia, to kwestia kształtu planety jest sprawą, którą można w sposób obiektywny stwierdzić. Gra komputerowa może się podobać lub nie ze względu na osobiste kryteria. To, czy Ziemia jest płaska, stanowi pytanie odnoszące się do kryteriów obiektywnych. Nauka odpowiedziała na to zagadnienie w sposób dostateczny i jeśli ktoś ma wątpliwości w tym zakresie, to łatwo je zweryfikować.

Trzecim przykładem może być nienawiść na tle narodowościowym. Ktoś może być przekonany, że Czesi są lepsi od Słowaków i dlatego mogą oni ich dyskryminować. Czy na gruncie liberalizmu takie przekonanie jest dopuszczalne? Wydaje się, że nie, gdyż główna idea liberalizmu opiera się na równości wszystkich członków danej społeczności. Skoro naczelną zasadą liberalizmu jest wolność, to jest to wartość, która przynależy wszystkim na takich samych zasadach. Przekonania dyskryminujące, a zatem ograniczające wolność określonych jednostek lub grup, są sprzeczne z fundamentami liberalizmu.

Słownik