Przeczytaj
Leksemy
Wyrazy, abstrakcyjne elementy systemu słownikowego, to leksemyleksemy. Całościowy zasób wyrazów danego języka nazywa się leksyką. Porządkowaniem i opracowywaniem leksemów zajmuje się leksykografia, czyli dział językoznawstwa skupiony na teorii i praktyce tworzenia słowników. To właśnie słownik powinien być dla nas pierwszą instancją w wypadku nierozumienia znaczenia jakiegoś słowa lub możliwych użyciach.
Znaczenie leksykalne, nazywane też potencjalnym, istnieje w opozycji do znaczenia tekstowegoznaczenia tekstowego (kontekstowego, aktualnego). W przeciwieństwie do tego ostatniego, realizowanego w mowie i uzależnionego od kontekstu składniowego czy sytuacyjnego, znaczenie leksykalne przysługuje leksemomleksemom, czyli jednostkom systemu językowego. Jest sumą wszystkich potencjalnych znaczeń danego wyrazu, zarówno znaczeń właściwychznaczeń właściwych, jak i znaczeń przenośnychznaczeń przenośnych. Współczesna semantykasemantyka bada konteksty, w jakich słowo może się pojawiać, oraz konteksty, w jakich nie da się go użyć bez efektu dewiacyjnościdewiacyjności wypowiedzi. Dzięki temu można w miarę dokładnie scharakteryzować leksemleksem pod kątem jego znaczeń.
Obok znaczenia leksykalnego mówi się także o znaczeniu strukturalnym, przysługującym derywatomderywatom słowotwórczym.
Znaczenie realne a znaczenie etymologiczne
W opozycji do znaczenia realnego, tzn. ujętego synchroniczniesynchronicznie (na określonym etapie ewolucji języka), wyróżnia się znaczenie etymologiczne, czyli znaczenie pierwotne. Takie znaczenie jest rekonstruowane na podstawie m.in. zabytków piśmienniczych z minionych epok oraz danych porównawczych z innych języków. Naturalne w językach żywych jest zjawisko zmian semantycznych, poszerzeń lub zawężeń pola semantycznego. Takie zmiany poprzedza upowszechnienie danego wyrazu w nowych, nietypowych dotąd użyciach. By jednak nowe znaczenie weszło w skład znaczenia leksykalnego, potrzeba nie tylko naporu uzusu, ale też akceptacji innowacji przez normę.
Użytkownik języka polskiego, który chce poznać znaczenie leksykalne danego wyrazu, powinien sięgnąć do słownika języka polskiego. Hasło słownikowe składa się z kilku elementów, m.in. a) znaczenia wyrazu, b) kwalifikatora, czyli skrótu informującego o zakresie bądź nacechowaniu wyrazu w określonym znaczeniu. Hasło długi w Słowniku języka polskiego PWN wygląda następująco:
długi
«mający znaczny wymiar wzdłuż»
«ciągnący się na dużą odległość»
«mający pewien wymiar liniowy od punktu do punktu, np. Robak długi na dwa milimetry.»
«trwający znaczny czas»
żart. «o człowieku: wysoki»
https://sjp.pwn.pl/sjp/dlugi;2452549.html
W Słowniku języka polskiego PWN mamy podane definicje bez ich poparcia przykładami użycia. To sprawia, że użytkownik języka nadal może mieć problem z poprawnym stosowaniem tego słowa.
Bardziej rozbudowanym słownikiem jest WSJP, czyli Wielki słownik języka polskiego (dostępny pod adresem: https://wsjp.pl/). Po wpisaniu szukanego hasła otrzymujemy listę wyników, z której wybieramy ten, który nas interesuje. Kliknięcie przenosi nas do listy znaczeń, które są schematycznie ujęte jako przykładowy kontekst:
długi
odcinek
namysł
długie lata
tekst
chłopak
Po wybraniu jednego z punktów pojawia się definicja wyrazu, np. dla punktu 1. definicja brzmi: „mający dużą rozciągłość w jednym podstawowym dla siebie i funkcjonalnie najistotniejszym wymiarze przestrzennym”, a dla punktu 5.: „pot. żart. wysokiego wzrostu”.
Poza samą definicją w WSJP możemy sprawdzić: kwalifikację tematyczną, relacje znaczeniowe, połączenia (tzw. kolokacje), przykładowe cytaty z użyciem tego słowa, odmianę, składnię, etymologię oraz ewentualne skróty.
Słownik
(łac. derivatio – odwrócenie, wyprowadzenie) – wyraz powstały w wyniku derywacji, czyli słowotwórstwa
niezgodność z regułami systemu językowego
(gr. día – przez, chrónos – czas) – badanie ewolucji, historii języka
wyraz jako element systemu językowego danego języka
całościowy zasób wyrazów danego języka
(gr. sēmantikós – znaczący) dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest analiza znaczeń wyrazów
(gr. syn – razem, chrónos – czas) – badanie języka z perspektywy statycznej, na określonym etapie jego rozwoju
znaczenie wtórne wobec właściwego, efekt metaforyzacji, np. leniwiec jako człowiek leniwy
znaczenie realizujące się w użyciu, jednostkowe; opozycyjne do znaczenia leksykalnego
znaczenie prymarne wobec przenośnego, np. leniwiec jako zwierzę