Leksemy

Wyrazy, abstrakcyjne elementy systemu słownikowego, to leksemyleksemleksemy. Całościowy zasób wyrazów danego języka nazywa się leksyką. Porządkowaniem i opracowywaniem leksemów zajmuje się leksykografia, czyli dział językoznawstwa skupiony na teorii i praktyce tworzenia słowników. To właśnie słownik powinien być dla nas pierwszą instancją w wypadku nierozumienia znaczenia jakiegoś słowa lub możliwych użyciach.

Znaczenie leksykalne, nazywane też potencjalnym, istnieje w opozycji do znaczenia tekstowegoznaczenie tekstoweznaczenia tekstowego (kontekstowego, aktualnego). W przeciwieństwie do tego ostatniego, realizowanego w mowie i uzależnionego od kontekstu składniowego czy sytuacyjnego, znaczenie leksykalne przysługuje leksemomleksemleksemom, czyli jednostkom systemu językowego. Jest sumą wszystkich potencjalnych znaczeń danego wyrazu, zarówno znaczeń właściwychznaczenie właściweznaczeń właściwych, jak i znaczeń przenośnychznaczenie przenośneznaczeń przenośnych. Współczesna semantykasemantykasemantyka bada konteksty, w jakich słowo może się pojawiać, oraz konteksty, w jakich nie da się go użyć bez efektu dewiacyjnościdewiacyjnośćdewiacyjności wypowiedzi. Dzięki temu można w miarę dokładnie scharakteryzować leksemleksemleksem pod kątem jego znaczeń.

Obok znaczenia leksykalnego mówi się także o znaczeniu strukturalnym, przysługującym derywatomderywatderywatom słowotwórczym.

RByOmkZGF2t1Y

Zdjęcie przedstawia młodą fryzjerkę, która układa włosy siedzącej kobiecie. Fryzjerka ma długie, jasne włosy, czarny kapelusz oraz czarną bluzkę z długimi rękawami. Na ręku ma zegarek oraz bransolety. Siedząca kobieta, której układa włosy, ma ciemne, częściowo splecione włosy. W tle zdjęcia są inne fryzjerki.

Znaczenie realne a znaczenie etymologiczne

W opozycji do znaczenia realnego, tzn. ujętego synchroniczniesynchroniasynchronicznie (na określonym etapie ewolucji języka), wyróżnia się znaczenie etymologiczne, czyli znaczenie pierwotne. Takie znaczenie jest rekonstruowane na podstawie m.in. zabytków piśmienniczych z minionych epok oraz danych porównawczych z innych języków. Naturalne w językach żywych jest zjawisko zmian semantycznych, poszerzeń lub zawężeń pola semantycznego. Takie zmiany poprzedza upowszechnienie danego wyrazu w nowych, nietypowych dotąd użyciach. By jednak nowe znaczenie weszło w skład znaczenia leksykalnego, potrzeba nie tylko naporu uzusu, ale też akceptacji innowacji przez normę.

Użytkownik języka polskiego, który chce poznać znaczenie leksykalne danego wyrazu, powinien sięgnąć do słownika języka polskiego. Hasło słownikowe składa się z kilku elementów, m.in. a) znaczenia wyrazu, b) kwalifikatora, czyli skrótu informującego o zakresie bądź nacechowaniu wyrazu w określonym znaczeniu. Hasło długi w Słowniku języka polskiego PWN wygląda następująco:

długi

1. «mający znaczny wymiar wzdłuż»

2. «ciągnący się na dużą odległość»

3. «mający pewien wymiar liniowy od punktu do punktu, np. Robak długi na dwa milimetry.»

4. «trwający znaczny czas»

5. żart. «o człowieku: wysoki»

https://sjp.pwn.pl/sjp/dlugi;2452549.html

W Słowniku języka polskiego PWN mamy podane definicje bez ich poparcia przykładami użycia. To sprawia, że użytkownik języka nadal może mieć problem z poprawnym stosowaniem tego słowa.

Bardziej rozbudowanym słownikiem jest WSJP, czyli Wielki słownik języka polskiego (dostępny pod adresem: https://wsjp.pl/). Po wpisaniu szukanego hasła otrzymujemy listę wyników, z której wybieramy ten, który nas interesuje. Kliknięcie przenosi nas do listy znaczeń, które są schematycznie ujęte jako przykładowy kontekst:

długi

1. odcinek

2. namysł

3. długie lata

4. tekst

5. chłopak

Po wybraniu jednego z punktów pojawia się definicja wyrazu, np. dla punktu 1. definicja brzmi: „mający dużą rozciągłość w jednym podstawowym dla siebie i funkcjonalnie najistotniejszym wymiarze przestrzennym”, a dla punktu 5.: „pot. żart. wysokiego wzrostu”.

Poza samą definicją w WSJP możemy sprawdzić: kwalifikację tematyczną, relacje znaczeniowe, połączenia (tzw. kolokacje), przykładowe cytaty z użyciem tego słowa, odmianę, składnię, etymologię oraz ewentualne skróty.

RqlIRYfQ31aBd

Zdjęcie przedstawia otwarty słownik. Leżą na nim okulary. Na każdej z dwóch stron słownika tekst ułożony jest w trzech kolumnach. Strona po prawej przedstawia wyrazy na literę R.

Słownik