Termin „libertynizm” powstał we Francji i oznaczał wolnomyślicielstwo. Znany jest od XVI w., jednak pojęcie libertynizmu kojarzy się głównie z epoką oświecenia. Libertyni oświeceniowi to ludzie wierzący w rozum, niechętni religii, zwolennicy tolerancji.

Kiedy mówimy o libertynizmie, musimy rozgraniczyć dwie kwestie: libertynizm intelektualny i libertynizm obyczajowy.

Libertynizm intelektualny

R1CauFkbUn9r11

Portret przedstawia mężczyznę, który lekko się uśmiecha. Ma siwe, falujące włosy sięgające do ramion. Posiada brązowe oczy oraz lekki zarost na twarzy.

Libertynizm jako pogląd filozoficzny, postawa intelektualna był sprzeciwem wobec chrześcijaństwa - autorytatywnościautorytaryzmautorytatywności religii. Zdarzało się, że nieokazanie szacunku obrzędom kościelnym przynosiło tragiczne skutki. Przykładem może być przytaczany przez historyków przypadek dwóch francuskich oficerów, którzy nie uklękli i nie zdjęli kapeluszy przed przechodzącą procesją. Zostali za to skazani na obcięcie języka, odrąbanie prawej ręki i spalenie na stosie. Jednemu z tych biedaków udało się uciec z Francji. Drugi, mimo protestów Woltera, został stracony. Dodatkowy wymiar nadaje tej sprawie fakt, że wśród księży, zakonników i sędziów było wówczas wielu libertynów, którzy mieli na sumieniu znacznie większe przestępstwa przeciw wierze i obyczajom.

Podstawowym wyznacznikiem był więc dla libertynów nie Bóg, lecz rozum, odrzucali wszystko, czego istnienia nie można empirycznie potwierdzić. Odwoływali się do kierunków filozoficznych szerzących materialistyczną wizję świata: agnostycyzmuagnostycyzmagnostycyzmu, zaprzeczającego możliwości pełnego poznania, ateizmuateizmateizmu, negującego istnienie Boga, deizmudeizmdeizmu, głoszącego, że Bóg wprawdzie istnieje jako stwórca, pierwsza przyczyna, ale nie wpływa na losy świata, czy wreszcie panteizmupanteizmpanteizmu, odrzucającego ideę Boga osobowego, utożsamiającego Go z naturą. Tak rozumiany libertynizm postulował rozwój nauk, zwłaszcza przyrodniczych, ale także kładł duży nacisk na swobodę myśli, niezależność nauki od autorytetów.

Libertynizm obyczajowy

XVIII‑wieczni libertyni uważali, że człowiek ma prawo do szczęścia, pojmowanego jako doświadczanie wszelkiej przyjemności. Utrzymywali, że społeczeństwo i kultura tłumią naturalne skłonności człowieka i odbierają mu wolność. Sądzili też, że każdy ma prawo do indywidualnego osądu, jakie postępowanie jest dopuszczalne – nawet krzywda wyrządzona drugiemu człowiekowi nie stoi na drodze do osiągnięcia szczęścia. Libertyni sprzeciwiali się ustalonym od wieków przekonaniom, że ludzie mają obowiązki wobec Boga, bliźnich i własnej duszy. Zamiast tego uznawali prawo natury, która każe człowiekowi postępować zgodnie z jego upodobaniami i spełniać pragnienia. Moralność była według libertynów przesądem, który należy zwalczać. W praktyce wiązało się to głównie z ostentacyjnymostentacyjnyostentacyjnym łamaniem chrześcijańskich zasad moralnych w życiu erotycznym. W ten sposób libertyni, świadomie i cynicznie, potwierdzali panujące w społeczeństwie przekonanie, że jeśli ktoś odwróci się od religii chrześcijańskiej, to jest skazany na rozwiązłe życie. Libertynizm obyczajowy najczęściej nie wiązał się z przemyśleniami filozoficznymi - jego zwolennicy po prostu dążyli do zaspokojenia wyrafinowanych potrzeb seksualnych. Początkowo swoboda erotyczna dotyczyła nudzących się bogaczy, stopniowo jednak objęła także niższe warstwy społeczne i nastąpiło ogólne złagodzenie rygorów moralnych.

R1UUvi4rO3Ylg1

Portret przedstawia kobietę o ciemnych oczach, która ma upiętą fryzurę z opadającym na lewe ramię kosmykiem. Jej twarz jest zarumieniona. Kobieta ma na sobie bladozieloną sukienkę. Wokół portretu znajduje się rama ozdobiona kwiecistymi ornamentami.

Stosunkowo najłagodniejszym przejawem zachowań libertyńskich była swoboda obyczajowa. Na przykład polska księżna Izabela z Flemmingów Czartoryska łatwo się zakochiwała, miała wiele romansów i liczne dzieci z nieformalnych związków. Nie umniejszało to wcale jej pozycji pierwszej damy polskiego oświecenia. Była patriotką i pisarką. Stworzyła ośrodek literacki w Puławach, które stały się stolicą polskiego sentymentalizmu, a po rozbiorach zorganizowała tam pierwsze muzeum narodowe. Mąż księżnej akceptował wszelkie jej poczynania – i na polu kulturalnym, i miłosnym – bez skrupułów uznawał potomstwo żony, w najmniejszym stopniu nie ograniczając jej życia osobistego. Sam także nie grzeszył wiernością. Postępowanie księstwa Czartoryskich nie było niczym nadzwyczajnym, tak żyło wielu członków arystokracji.

Niebezpieczne związki

Jednak „prawdziwi” libertyni traktowali życie erotyczne jak sport; uważali, że zaangażowanie uczuciowe jest zbędne, a nawet szkodliwe. Literacki opis ich poglądów stanowi powieść Pierre'a Choderlosa de Laclosa Niebezpieczne związki.

Rq7sQQ88JYami1

Obraz przedstawia kobietę i mężczyznę. Kobieta siedzi na kanapie i wyciąga ręce ku stojącym nad nim mężczyzną. Mężczyzna również wyciąga ręce do kobiety. Za parą stoi posąg cherubina, który trzyma zapalone pochodnie.

To historia dwojga libertynów – markizy de Merteuil i wicehrabiego de Valmont. Para ta zakłada się, że de Valmont zdoła uwieść cnotliwą panią de Tourvel. Markiza namawia swego wspólnika do uwiedzenia także młodziutkiej Cecylii, która właśnie opuściła szkołę klasztorną. Cesia jest narzeczoną człowieka, który kiedyś był kochankiem markizy i porzucił ją, dlatego libertynka marzy o zemście. Pobudki działania pary „hazardzistów” są więc niskie. Sprawa komplikuje się, gdy Valmont zakochuje się w pani de Tourvel, a ona odwzajemnia uczucie. Markiza, oburzona faktem, że ośmielił się zachwycić inną kobietą (choć sama go nie kocha), knuje intrygę. Najpierw doprowadza do tego, że Valmont porzuca ukochaną (przyznanie się do miłości było wstydem dla libertyna), a następnie do jego śmierci w pojedynku z ukochanym Cecylii. Intryga jest dość zawiła, jednak odsłania bezwzględność, z jaką pani de Merteuil przeprowadza swe plany. Jednocześnie pokazuje paradoksalne zniewolenie libertynów, którzy zmuszeni są wyrzec się miłości, by pozostać od niej wolnymi. Dla Valmonta libertynizm jest modą; ulegając jej, niszczy własne szczęście. Dla markizy – sposobem na życie. Nie martwi się, że Cecylia jest młoda i niedoświadczona, a przy tym nic jej nie zawiniła. Bez skrupułów wykorzystuje zaufanie matki dziewczyny. Nie ma względów nawet dla swego wspólnika, niszczy go bez wahania.

Słownik