Przeczytaj
Rozwiązania ustrojowe
Grecy i Rzymianie stworzyli systemy oraz instytucje ustrojowe, które w zmienionej formie znamy także współcześnie. Samo słowo „demokracjademokracja” jest pochodzenia greckiego (demos oznacza lud, a krateo – rządzę). Demokrację, czyli rządy ludu, jako formę ustroju wprowadzono w Atenach w V wieku p.n.e. Powstał tam system zgromadzeń, podczas których wskazywano kandydatów na urzędy oraz do rady. Decyzje zapadały w wyniku wyborów albo losowania. Ta forma głosowania przekształciła się w XVIII w. w referendumreferendum.
Za ojca demokracji uważa się Peryklesa, który sprawował urząd strategastratega, jeden z najważniejszych urzędów państwowych. Był na niego wybierany przez 15 kolejnych lat. Ateny stały wówczas na czele Związku Morskiego i prawie bez ograniczeń korzystały z jego funduszy. Rozwijały się dzięki temu gospodarczo i kulturalnie.
Do dzisiaj słowo „demokracja” ma to samo znaczenie, co w starożytności i oznacza ustrój polityczny, w którym władzę piastuje społeczeństwo. Sposób sprawowania tej władzy różni się obecnie od praktykowanego w Atenach, ale idea pozostała ta sama. W Grecji władza należała do obywateli, a jej najwyższym organem było zgromadzenie obywateli. Za obywateli nie uznawano jednak kobiet, osób, których rodzice nie byli Ateńczykami, oraz niewolników. W sumie w Atenach prawo głosu miało niecałe 10 proc. populacji miasta‑państwa.
W greckiej demokracji stosowano też praktykę ostracyzmuostracyzmu. Był to rodzaj tajnego głosowania, podczas którego wskazywano osoby zagrażające demokracji. Głosujący wydrapywali na ostrakach (specjalnych glinianych skorupach) nazwiska potencjalnych tyranów, którzy mieli ponieść karę wygnania z miasta na 10 lat.
Większość współczesnych państw europejskich to republikirepubliki, w których osoby posiadające prawa obywatelskie mają zarazem prawo głosu w wyborach politycznych. Ten system ustrojowy przejęli od Greków i rozwinęli starożytni Rzymianie. Rzymowi zawdzięczamy senat, rozumiany jako wyższą izbę parlamentu. Kolejny rzymski termin, „dyktator”, już w czasach Cezara miał negatywny wydźwięk, a dziś oznacza osobę sprawującą władzę bez przestrzegania prawa. Słowo „konsul” również pochodzi z Rzymu, choć konsulkonsul w republice rzymskiej był jednym z najwyższych urzędników i odpowiadał za politykę zagraniczną; dziś konsul reprezentuje jedno państwo na terytorium innego państwa. W Rzymie też po raz pierwszy zaczęto powszechnie pobierać podatek w formie pieniężnej. Praktyka ta obowiązuje do dziś na całym świecie.
Filozofia i literatura
W koloniach greckich w Azji Mniejszej narodziła się filozofiafilozofia. Filozofowie badali budowę świata i charakter zjawisk naturalnych, a także szukali odpowiedzi na pytania, czym są prawda i poznanie. Systemy filozoficzne starożytnej Grecji stały u początku rozwoju całej europejskiej myśli filozoficznej. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. żył Tales z Miletu, uznawany za ojca filozofii. Jednym z najwybitniejszych greckich filozofów był Sokrates (V/IV w. p.n.e.), który głosił istnienie prawdy obiektywnej i bezwzględnego dobra. Najwybitniejszym z uczniów Sokratesa okazał się Platon (V/IV w. p.n.e.), który założył Akademię Platońską – szkołę filozoficzną i ośrodek naukowy. Uczniem i współpracownikiem Platona był z kolei Arystoteles (IV w. p.n.e.). Po śmierci swojego mistrza założył on własną szkołę, zwaną Likejonem. Najbardziej znani rzymscy filozofowie to: Seneka zwany Młodszym (I w. n.e.) i Marek Aureliusz (cesarz, panował w II w. n.e.). Prace tych i wielu innych starożytnych myślicieli są do dziś publikowane i czytane, a współcześni filozofowie, artyści oraz politycy regularnie się do nich odwołują. W starożytnej Grecji powstała również retoryka – sztuka i teoria przemawiania, która rozwinęła się później w Rzymie. Do najważniejszych retorów w historii zalicza się m.in. greckiego mówcę Demostenesa oraz rzymskiego polityka Cycerona. Retoryka stosowana jest nadal, a nawet wciąż się rozwija, np. w ramach semantyki (działu językoznawstwa).
Alfabet łaciński i pismo linearne, którymi posługuje się większość mieszkańców zachodniego świata, mimo swojego greckiego rodowodu ostateczną formę przyjęły w starożytnym Rzymie. Wiele słów używanych do dziś pochodzi z łaciny bądź greki, a język łaciński jest nadal stosowany m.in. w naukach przyrodniczych i medycynie.
Mity greckie i rzymskie wciąż są powszechnie znane – uczy się o nich na lekcjach literatury, inspirują wielu twórców kultury. Dziedzictwem europejskiej cywilizacji jest także literatura starożytnej Grecji i Rzymu. Żyjący w VIII w. p.n.e. grecki poeta Homer jest autorem dwóch arcydzieł epiki bohaterskiej, czyli liady i Odysei. Oba te dzieła są czytane i komentowane do dziś. Także bajki, których autorem był Ezop, są nadal wydawane.
Grecy wykreowali dwa gatunki dramatyczne: tragedię (Ajschylos, Sofokles i Eurypides) oraz komedię (Arystofanes). Rzymianie wnieśli wkład do rozwoju poezji (Wergiliusz, Horacy, Owidiusz) i dramatu (Seneka, Plaut, Terencjusz). Rzymianie pisali również pamfletypamflety polityczne, biografie, próbowali tworzyć pierwsze encyklopedie. To rzymski poeta Horacy jest autorem słynnego zdania Non omnis moriar
(Nie wszystek umrę, będę żył w moich utworach
). Samo słowo „klasyczny”, odnoszące się do dzieł z okresu greckiego i rzymskiego, nabrało z biegiem wieków nowego znaczenia: „doskonale piękny”. Twórcy starożytni i ich dzieła są nieustającym źródłem inspiracji, czego przykładem jest poniższy wiersz Zbigniewa Herberta, polskiego pretendenta do nagrody Nobla.
Do Marka AurelegoDobranoc Marku lampę zgaś
i zamknij książkę Już nad głową
wznosi się srebrne larum gwiazd
to niebo mówi obcą mową
to barbarzyński okrzyk trwogi
którego nie zna twa łacina
to lęk odwieczny ciemny lęk
o kruchy ludzki ląd zaczynabić I zwycięży Słyszysz szum
to przypływ Zburzy twe litery
żywiołów niewstrzymany nurt
aż runą świata ściany cztery
cóż nam - na wietrze drżeć
i znów w popioły chuchać mącić eter
gryźć palce szukać próżnych słów
i wlec za sobą cień poległychwięc lepiej Marku spokój zdejm
i ponad ciemność podaj rękę
niech drży gdy bije w zmysłów pięć
jak w wątłą lirę ślepy wszechświat
zdradzi nas wszechświat astronomia
rachunek gwiazd i mądrość traw
i twoja wielkość zbyt ogromna
i mój bezradny Marku płaczŹródło: Zbigniew Herbert, Do Marka Aurelego. Cytat za: Z. Herbert, Wiersze zebrane, oprac. edytorskie R. Krynicki, Kraków 2008, s. 26.
Widowiska: teatr i olimpiady
Grekom i Rzymianom zawdzięczamy teatr, który wywodził się z procesji ku czci Dionizosa – patrona urodzajów, beztroskiej zabawy, narodzin i śmierci. Starożytni uznawali przedstawienia teatralne za jedną z podstawowych rozrywek. Pierwsze teatry greckie były budowlami drewnianymi, z czasem przybrały formę kamiennych amfiteatrów na zboczach.
W greckich teatrach wystawiano dwa rodzaje sztuk – tragedietragedie i komediekomedie. Ich fabuła nawiązywała do mitów. Aktorów było na scenie na raz nie więcej niż trzech, towarzyszył im chórchór. Występujący w przedstawieniach aktorzy (wyłącznie mężczyźni) nosili kostiumy, w tym maski symbolizujące stany emocjonalne, i buty na koturnach, dzięki którym byli wyżsi i lepiej widoczni. We współczesnym teatrze ciągle gra się przedstawienia na podstawie tekstów ze starożytności (np. Antygona, Fedra). Do założeń greckich dramatów nawiązywał też William Szekspir (1564‑1616), twórca nowożytnego teatru.
Grecy wykreowali także ideę olimpiad. W antycznej Grecji miały one charakter sakralny i składały się na nie zarówno zawody sportowe, jak i artystyczne. Były organizowane cyklicznie przez różne miasta. Grecy znali takie dyscypliny sportowe jak: biegi, zapasy, skoki, rzut dyskiem i oszczepem oraz boks. Sport stanowił nieodłączny element wychowania młodych Greków. W każdym mieście znajdowały się obiekty przeznaczone do uprawiania ćwiczeń fizycznych, tzw. gimnazjony. Na igrzyska do danego miasta ściągali zawodnicy i antyczni kibice z całej Grecji.
Okres pomiędzy igrzyskamiigrzyskami nazywano olimpiadą. To właśnie igrzyska z Olimpii (od 776 r. p.n.e.) zainspirowały pod koniec XIX wieku Pierre'a de Coubertina do organizowania nowożytnych olimpiad – pierwsza odbyła się w 1896 roku. W Grecji igrzyska olimpijskie odbywały się co cztery lata (i tak jest też obecnie), ku czci Zeusa.
Wynalazki techniczne
Ruiny greckich i rzymskich budowli świadczą o wysokim poziomie antycznej techniki. Oprócz domów i świątyń Grecy wznosili gmachy użyteczności publicznej: stadiony, teatry, łaźnie, hipodromy (place przeznaczone do wyścigów konnych). Już w okresie hellenistycznymokresie hellenistycznym szczególną uwagę zwracano na urbanistykę, czyli sztukę planowania miast. Potrzeba racjonalnego rozplanowania zabudowy wynikała z konieczności scentralizowania administracji oraz oddzielenia terenów pracy i zamieszkania. Na powstanie miast greckich wpływały więc te same czynniki urbanistyczne, które znamy ze współczesnych europejskich metropolii, a które zmieniły się dopiero po przeniesieniu części produkcji poza Europę i, od niedawna, także po upowszechnieniu się pracy zdalnej.
Rzymianom z kolei zawdzięczamy konstrukcje łukowe, sklepienia (klasztorne, krzyżowe i kopułowe) oraz rozpowszechnienie i ulepszenie cementu, wodoodpornych zapraw, betonu i tynków. Dzięki temu Rzymianie mogli stawiać wielopiętrowe budynki o wysokości 18‑20 metrów. Od II w. p.n.e. Rzymianie zaczęli też wypalać cegły, co umożliwiło im wznoszenie wielkich kompleksów. Rzymska świątynia Panteon z monumentalną, liczącą 43 metry średnicy kopułą, przetrwała do czasów współczesnych. Rzymianie upowszechnili plan castrum – warownego obozu wojskowego, którego prostopadła siatka ulic jest obecna w układzie wielu miast na całym świecie. Rzymianie najbardziej jednak zasłynęli z budowy sieci dróg i mostów. Przykładem jest Via Appia, czyli Droga Appijska przebiegająca przez Italię w południowej części Półwyspu Apenińskiego, łącząca Rzym z Kampanią. Droga była gładko brukowana, a jej szerokość umożliwiała wyminięcie się dwóch wozów. Służyła Rzymianom przez wiele stuleci, a niektóre jej fragmenty zachowały się do dziś.
To Grecy jako pierwsi wymyślili systemy kanalizacyjne, w rzymskich miastach natomiast działały sieci wodociągowe oraz systemy kanałów ściekowych. Wodę dostarczano za pomocą akweduktów - wodociągów podziemnych lub nadziemnych, które glinianymi i ołowianymi rurami doprowadzały wodę ze źródeł do miejsca przeznaczenia. Początkowo Rzymianie przy budowie akweduktów wykorzystywali naturalny spadek terenu, później nauczyli się budować monumentalne arkadowe przęsła niwelujące nierówności gruntu. Ponadto w rzymskich łaźniach publicznych (termach) stosowano ogrzewanie podłogowe.
Już około 250 roku p.n.e. w świecie hellenistycznym pojawiło się wiele urządzeń opartych na zasadzie działania maszyn prostych: wciągnik z wielokrążkiem, przenośnik ślimakowy, pompa ślimakowa. Większość z nich jest dziełem Archimedesa i nadal ma szerokie zastosowanie. W pierwszym tysiącleciu p.n.e. rozkwitła grecka ceramika. Grecy opanowali większość technik obróbki oraz wypalania gliny i stworzyli niemal wszystkie formy naczyń stołowych i kuchennych, jakich używamy do dzisiaj.
Rzymianie z kolei rozwinęli technikę wojenną, za ich czasów rydwany przekształciły się w ciężkie wozy bojowe. Twierdze zaś rzymscy żołnierze szturmowali, używając taranów.
W starożytnej Grecji rozwinęła się też medycyna. Greccy medycy leczyli m.in. ziołami i przeprowadzali proste operacje. Najsłynniejszym starożytnym lekarzem jest Hipokrates z Kos (V w. p.n.e.), którego imię przywołuje się współcześnie w przysiędze składanej przez lekarzy. Hipokrates m.in. spisał historię medycyny i wprowadził zasadę badania całego ciała, a nie tylko chorego organu.
Prawo rzymskie
Greckie miasta–państwa z czasem straciły na znaczeniu politycznym. To Rzymianie stworzyli silną i jednolitą państwowość, która stała się podstawą ich imperium. Państwowość rzymska nie mogłaby istnieć bez wprowadzenia ładu prawnego.
Prawo rzymskie obowiązywało przez 22 wieki – od założenia Rzymu (753 p.n.e.) do upadku cesarstwa bizantyjskiego (1453 r.). Źródłami tego prawa były przepisy (leges) i obyczaje (mores). Pod pierwszym pojęciem kryła się całość prawa stanowionego, natomiast terminem mores Rzymianie określali zwyczaje przyjęte i stosowane w państwie rzymskim. Oba te źródła prawa były równorzędne.
Pierwszy zbiór praw, Prawo dwunastu tablic, powstał już w V w. p.n.e. i regulował najważniejsze dziedziny życia, stając się podstawą całego rzymskiego prawodawstwa na ponad 1000 lat. Dopiero w VI w. n.e. cesarz Justynian dokonał uporządkowania i uaktualnienia licznych, powstałych przez wieki aktów prawnych, tworząc Zbiór prawa cywilnego. Do dziś kodeks Justyniana określa się mianem wielkiego dzieła prawniczego. Najważniejszą częścią tej kodyfikacji było sporządzenie systematycznego wyciągu pod nazwą Digesta seu Pandecta z 2 tys. prac czterdziestu największych prawników.
W wielowiekowej tradycji rzymskiej prawo (ius) było nieodłączne od sprawiedliwości (iustum) i podzielone na prawo obywatelskie (ius civile) oraz prawo narodów (ius gentium). Rzymianie postrzegali przepisy prawa w kategoriach legalności oraz słuszności. Ich racjonalną naukę o prawie oraz schematy i formy myślenia prawnego przejęły po upadku cesarstwa rzymskiego inne kraje europejskie. Idea władzy jednocześnie prawomocnej i praworządnej oraz prawa będącego instrumentem rządzenia, ale też ograniczeniem dla rządzących, nie zawsze były respektowane w późniejszej wiekach. Mimo to rzymskie prawo stało się, obok demokracji greckiej i chrześcijańskiego rozumienia sprawiedliwości społecznej, jednym z fundamentów europejskiej kultury politycznej i prawnej.
To Rzymianom zawdzięczamy zasadę Dura lex, sed lex (łac. Twarde prawo, ale prawo), według której przepisów prawa należy przestrzegać w każdym przypadku, niezależnie od konsekwencji. W Rzymie narodziło się też przekonanie, że można oddzielić prawo od etyki i moralności opartych na wierzeniach religijnych, a zarazem że tylko prawo zgodne z powszechnym poczuciem sprawiedliwości może uzyskać aprobatę społeczną. We współczesnych systemach nauczania prawo rzymskie jako przedmiot akademicki jest niezbędnym elementem wykształcenia prawników.
Posłuchaj audiobooka i odpowiedz na pytanie: W jaki sposób Nietsche nawiązywał w swojej filozofii do świata antycznego i jak tłumaczył istotę świata?
Zapoznaj się z treścią audiobooka i odpowiedz na pytanie: W jaki sposób Nietsche nawiązywał w swojej filozofii do świata antycznego i jak tłumaczył istotę świata?
Zaproponuj po dwa przykłady nurtu apollińskiego i dionizyjskiego we współczesnej kulturze.
Słownik
(gr. chorós ) w antycznym teatrze zespół śpiewaków, którym przewodził koryfeusz; grupa osób wypowiadających się zbiorowo w mowie lub śpiewie, często z towarzyszeniem gestów i ruchów tanecznych
(od gr. demos - lud oraz kratos – władza; dosłownie – rządy ludu, ludowładztwo) ustrój polityczny, w którym władza sprawowana jest przez ogół obywateli; powstała w starożytności i była zestawiana z arystokracją (władza sprawowana przez grupę ludzi) i monarchią (władza w rękach jednostki)
gr. philéō - miłuję + sophía - mądrość) „umiłowanie mądrości”, nauka, której celem jest poszukiwanie mądrości i prawdy
uleganie wpływom kultury i języka greckiego; okres historycznej dominacji kultury greckiej w części Europy, Azji i Afryki, datowany od śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e. do zajęcia przez Rzymian Egiptu w 30 r. p.n.e.
w starożytności zawody sportowe odbywające się co cztery lata w miastach Grecji na cześć jednego z bogów; na czas ich trwania zawieszano wszelkie wojny. Pierwsze igrzyska miały miejsce w starożytnej Olimpii w 776 r. p.n.e.
(gr. kōmōidía) utwór, którego celem jest rozśmieszenia i zabawa, a czasem też nauka dla widzów
(łac. consul) w starożytnym Rzymie jeden z dwu najwyższych urzędników republiki sprawujących władzę cywilną i wojskową
(gr. ostrakismos, od ostrakon – skorupka, naczynie gliniane) w starożytnej Grecji: skazanie na wygnanie przez sąd skorupkowy (poprzez głosowanie na glinianych skorupkach); także: wykluczanie człowieka z jego środowiska, traktowanie go z niechęcią z powodu jego nieakceptowanych przez innych działań lub poglądów
(ang. pamphlet od imienia własnego Pamphilius) utwór satyryczny będący demaskatorską, napastliwą krytyką jakiejś osoby lub grupy ludzi
(łac. dosł. to, z czym się należy odwołać (do narodu), od referre – odnosić, informować) głosowanie ludowe, najważniejsza forma demokracji bezpośredniej, w której pełnoprawni obywatele wypowiadają się w formie głosowania powszechnego w sprawach o kluczowym znaczeniu dla społeczeństwa
(łac. res publica - rzecz publiczna) ustrój państwowy; najwyższe organy władzy powoływane są na określony czas poprzez wybory
(gr. strategos – prowadzący wojsko) w starożytnej Grecji dowódca armii lub floty; kolegium 10 strategów zostało wprowadzonych przez Klejstenesa. O urząd stratega (którego wybierano, a nie losowano, jak większość ateńskich urzędników) można się było ubiegać wielokrotnie.
(gr. tragodía) utwór, w którym bohater staje w obliczu nierozwiązywalnych konfliktów i trudności, które ostatecznie prowadzą do jego klęski
Słowa kluczowe
architektura, sztuka, hellenizacja, igrzyska olimpijskie, teatr, filozofia grecka, filozofia rzymska, prawo rzymskie, tragedia, komedia, starożytność, starożytna Grecja, starożytny Rzym, antyk, dziedzictwo antyku, kultura starożytnej Grecji, kultura starożytnego Rzymu
Bibliografia
Plutarch, Żywoty sławnych mężów, tłum. M. Brożek, Wrocław 1977.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, tłum. L.T. Błaszczyk, Warszawa 1961.
M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2007.
A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2008.
M. Łojek, Teksty filozoficzne dla uczniów szkół średnich, Warszawa 1987.
Platon, Uczta. Eutyfron. Obrona Sokratesa. Kriton. Fedon, Warszawa 1982.
L. Owczarek, Grecja. Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii starożytnej, Kielce 1988.