Przeczytaj
Życie i twórczość Kierkegaarda
Søren Kierkegaard (1813‑1855) to duński myśliciel, który nie znalazł dla siebie miejsca w żadnym z systemów filozoficznych swojego czasu. Należy do prekursorów egzystencjalizmuegzystencjalizmu. Był filozofem osobnym, niezwiązanym ze szkołą filozoficzną. Inspirował myślicieli XX‑wiecznej filozofii egzystencjalnej problematyką etycznąproblematyką etyczną, zwłaszcza kwestią nieuchronnych wyborów moralnych, poczuciem paradoksalności ludzkiego losu i koncentracją na indywidualnym doświadczeniu każdego człowieka. Jego twórczość filozoficzna, na poły literacka, była także zgodna z wzorem uprawiania filozofii przyjętym przez egzystencjalistów. Najważniejsze dzieła Kierkegaarda to Bojaźń i drżenie, Choroba na śmierć oraz Albo‑albo.
Wpływ na myśl Kierkegaarda miały z całą pewnością protestancka etykaetyka i teologia, ale także jego osobiste losy. Urodził się jako najmłodsze z siedmiorga dzieci w drugim małżeństwie jego ojca, które zostało zawarte bardzo wcześnie, zaraz po śmierci pierwszej żony ojca Sørena. Towarzyszyła mu atmosfera skandalu. W wieku dwudziestu jeden lat Kierkegaard stracił matkę i – w krótkim czasie – niemal całe rodzeństwo (przy życiu pozostał tylko jeden z braci). Kierkegaard podjął studia teologiczne na uniwersytecie w Kopenhadze, ale zaniedbywał je, prowadząc bogate życie towarzyskie. Przyjaźnił się m.in. z Christianem Andersenem, autorem słynnych Baśni. Niejasne są powody, dla których zerwał zaręczyny z osiemnastoletnią narzeczoną (sam był od niej niemal dziesięć lat starszy). Całe jego krótkie życie wydaje się pasmem udręki i kompulsywnego poszukiwania sensu życia.
Trzy stadia osobowości według Kierkegaarda
Kierkegaard jest autorem oryginalnej koncepcji rozwoju ludzkiej osobowości. Wyróżnił w tym rozwoju trzy stadia, które można odnieść do trzech postaci miłości według Platona. Koncepcję tę sformułował starożytny filozof w dialogu Uczta. Odróżnił tam stopnie miłości – do pięknych ciał, do piękna duszy innego człowieka oraz do piękna samego w sobie.
Kierkegaard wyróżnił trzy fazy rozwoju ludzkiej osobowości:
Opowieść o Abrahamie
Historia Abrahama, mitycznego protoplasty Izraela, znajduje się w biblijnej Księdze Rodzaju. Wedle niej Abraham, który zawiera z Bogiem przymierze dotyczące przyszłych losów narodu żydowskiego, w późnej starości doczekuje się jedynego syna. Bóg postanawia jednak poddać Abrahama próbie i żąda od niego złożenia w ofierze własnego dziecka. Oto treść części tej opowieści:
Księga Rodzaju 22, 1-12A po tych wydarzeniach Bóg wystawił Abrahama na próbę. Rzekł do niego: «Abrahamie!» A gdy on odpowiedział: «Oto jestem» – powiedział: «Weź twego syna jedynego, którego miłujesz, Izaaka, idź do kraju Moria i tam złóż go w ofierze na jednym z pagórków, jakie ci wskażę». Nazajutrz rano Abraham osiodłał swego osła, zabrał z sobą dwóch swych ludzi i syna Izaaka, narąbał drzewa do spalenia ofiary i ruszył w drogę do miejscowości, o której mu Bóg powiedział. Na trzeci dzień Abraham, spojrzawszy, dostrzegł z daleka ową miejscowość. I wtedy rzekł do swych sług: «Zostańcie tu z osłem, ja zaś i chłopiec pójdziemy tam, aby oddać pokłon Bogu, a potem wrócimy do was». Abraham, zabrawszy drwa do spalenia ofiary, włożył je na syna swego Izaaka, wziął do ręki ogień i nóż, po czym obaj się oddalili. Izaak odezwał się do swego ojca Abrahama: «Ojcze mój!» A gdy ten rzekł: «Oto jestem, mój synu» - zapytał: «Oto ogień i drwa, a gdzież jest jagnię na całopalenie?» Abraham odpowiedział: «Bóg upatrzy sobie jagnię na całopalenie, synu mój». I szli obydwaj dalej. A gdy przyszli na to miejsce, które Bóg wskazał, Abraham zbudował tam ołtarz, ułożył na nim drwa i związawszy syna swego Izaaka położył go na tych drwach na ołtarzu. Potem Abraham sięgnął ręką po nóż, aby zabić swego syna. Ale wtedy Anioł Pański zawołał na niego z nieba i rzekł: «Abrahamie, Abrahamie!» A on rzekł: «Oto jestem». [Anioł] powiedział mu: «Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego! Teraz poznałem, że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś Mi nawet twego jedynego syna».
Źródło: Księga Rodzaju 22, 1-12, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. [Biblia Tysiąclecia], Poznań.
Zwróć uwagę na twarz Izaaka oraz gest wykonywany przez anioła i zastanów się nad ich znaczeniem.
Interpretacja Kierkegaarda
Kierkegaard w Bojaźni i drżeniu komentuje tę opowieść. Poniżej znajdują się cytaty, które w przekrojowy sposób prezentują jego interpretację.
Bojaźń i drżenie(wybrane fragmenty)
Niezliczone pokolenia znają na pamięć słowo w słowo historię Abrahama, ale iluż ludziom nie dała ona spać? Opowieść o Abrahamie ma tę niezwykłą właściwość, że zawsze jest wspaniała, chociaż byśmy ją rozumieli w sposób ubogi. […]
Abraham [...] dokonuje dwóch wysiłków: nieskończonego wysiłku rezygnacji, gdyż wyrzeka się Izaaka, czego nikt nie może zrozumieć, bo to sprawa prywatna; ale także w każdej chwili [dokonuje] wysiłku wiary. […]
Etyka jako taka jest rzeczą ogólną i jako ogólna obowiązuje każdego, co inaczej można wyrazić tak, że etyka obowiązuje w każdej chwili. Spoczywa ona immanentnie sama w sobie, nie ma nic poza sobą, co by było jej celem (telos), ale sama jest celem dla wszystkiego, co leży poza nią. […]
Opowieść o Abrahamie zawiera teleologiczneteleologiczne zawieszenie etyki. [...]Abraham reprezentuje wiarę i [...] ta wiara normalnie się przejawia w nim, którego życie jest nie tylko największym paradoksem, jaki można sobie wyobrazić, ale nawet takim paradoksem, jakiego wyobrazić sobie niepodobna. […]
Różnica między tragicznym bohaterem a rycerzem wiary, Abrahamem, jest łatwo dostrzegalna. Bohater tragiczny pozostaje w sferze etyki. Dla niego etyka ma swój cel (telos) w wyższym wyrazie moralnym. [...] Tu nie może być mowy o teleologicznym zawieszeniu samej etyki. […]
Abraham […] czynem swym przekracza wszystkie stadia [estetyczne, etyczne, religijne] i ma przed sobą wyższy cel, wobec którego zawiesza tamto. […] Abraham nie działał po to, aby oswobodzić jakiś lud, nie kierował się ideą państwa ani nie pragnął ułagodzić rozgniewanych bóstw [...]. Cały czyn Abrahama nie stoi w żadnym stosunku do zasad powszechnych, jest to całkiem prywatne przedsięwzięcie Abrahama. Dlatego, jeżeli bohater tragiczny jest wielki dla swej moralnej cnoty, Abraham jest wielki dla cnoty osobistej. […]
Dlaczego jednak Abraham to uczynił? Uczynił to dla Pana Boga, a jednocześnie dla samego siebie. Uczynił to dla Boga, gdyż Bóg żądał od niego takiego świadectwa wiary, dla siebie, gdyż chciał dać świadectwo. Jedność jego czynu jest doskonale zaświadczona słowem, którym zawsze oznaczano taki stosunek: to jest próba, to jest pokuszenie. [...] Pokusa powstrzymuje człowieka od wypełnienia obowiązku, ale w tym wypadku pokusa jest samą etyką, która wstrzymuje go od wypełnienia woli Bożej. […]
I dlatego chociaż podziwiam [Abrahama], czyn jego napawa mnie przerażeniem i zgrozą; kiedy zaprzecza sam sobie i poświęca się dla swej powinności, rezygnuje z rzeczy skończonych, a sięga po nieskończone, których jest dostatecznie pewien, bohater tragiczny rezygnuje z rzeczy pewnych dla jeszcze pewniejszych i oko widza spoczywa na nim z ufnością. Ale ten, kto rezygnuje z ogólności, aby sięgnąć wyżej po coś, co nie jest ogólne, co czyni? Czyż może to być czymś innym niż pokusą? […]
W chwili, kiedy czyn Abrahama stoi w absolutnej sprzeczności z uczuciami, składa on naprawdę Izaaka w ofierze; ponieważ jednak czyn ów rzeczywistością swą jest związany z ogólnością, Abraham staje się tu i pozostaje mordercą. […]
Abraham nie może mówić; nie może powiedzieć tego, co by wyjaśniało wszystko […], że to jest próba, ale – rzecz godna uwagi – próba, której treść etyczną stanowi pokusa. Człowiek, który znalazł się w takiej sytuacji, jest emigrantem z obszaru ogólności. […]
Co do mnie, mogę zrozumieć Abrahama, ale przy tym czuję, że nie mam odwagi mówić, a tym bardziej czynić tak, jak Abraham. (...) Nie znalazł się jednak nikt taki, kto by mógł zrozumieć Abrahama. Co osiągnął Abraham? Pozostał wierny swej miłości. […]
Źródło: Søren Kierkegaard, Bojaźń i drżenie , tłum. J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1969, s. 28–134.
Przyjrzyj się uważnie i zastanów się, dlaczego Abraham zasłonił twarz Izaakowi?
Słownik
ruch filozoficzny powstały w latach 30. XX w. w Europie, który w centrum zainteresowania stawiał problematykę ludzkiego istnienia w świecie, zwłaszcza jego sensu i konsekwencji etycznych
(gr. ethos – zwyczaj) dziedzina filozofii zajmująca się rozważaniami dotyczącymi zasad i norm postępowania
problematyka dotycząca wartości w ludzkim działaniu i ludzkich postaw wobec dobra i zła, szczęścia, celu życia itp.
(łac. religio, od relegere – ponownie związywać, podtrzymywać, przestrzegać) zespół przekonań dotyczących istnienia bóstw i innych bytów metafizycznych (pozaempirycznych), relacji człowieka z tymi bytami oraz wynikających z tego obowiązków
(gr. télos – cel i logos – rozum, pojęcie) dążący do uprzednio określonego celu; związany z teorią (teleologią) zakładającą, że w świecie istnieje ustalony porządek celowy dotyczący całej rzeczywistości; teleologiczny znaczy więc 'celowościowy', skierowany ku jakiemuś celowi